ژئومورفولوژی در ایران

[Jack Daniel'ѕ]

ورود دانش ژئومورفولوژی به ایران و اشاعه آن از دانشگاه تهران آغاز می‌شود. اولین گام در این زمینه به‌وسیله احمد مستوفی که از شاگردان امانوئل دومارتن فرانسوی بود برداشته می‌شود. وی با تاثیرپذیری از اندیشه‌های این دانشمند فرانسوی به تدریس جغرافیای طبیعی و به‌ویژه ژئومورفولوژی در دانشگاه تهران پرداخت. اصطلاح پیکرشناسی زمین برای اولین بار به‌عنوان معادل کلمه ژئومورفولوژی توسط مستوفی در سال ۱۳۱۸ به‌کار می‌رود. پس از تفکیک رشته‌های تاریخ و جغرافیا از یکدیگر در سال ۱۳۴۰، درس مستقل ژئومورفولوژی در سال ۱۳۴۳ در دانشگاه تهران ارائه شد که مدرس اصلی آن مستوفی و سپس دانشجویان وی فرج‌الله محمودی و جمشید جداری عیوضی بودند.[۱۰] با تشکیل مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک، مطالعات ژئومورفولوژی در بیابان لوت به‌وسیله مستوفی و همکاران آغاز شد. گسترده‌ترین مطالعات میدانی پروژه لوت به وسیله‌ی مستوفی سرپرستی و برنامه‌ریزی گردید و خود وی دو بار از ریگ لوت با شتر عبور نمود و ضمن ارائه اطلاعات ارزشمند از لوت، نقشه ژئومورفولوژی بیابان مذکور را تهیه کرد.[۱۱][۱۲]

گرچه بنیان‌گذار ژئومورفولوژی در ایران، احمد مستوفی است اما می‌توان گفت شاخص‌ترین چهره ژئومورفولوژی ایران فرج‌الله محمودی است.[۲] محمودی که از شاگردان مستوفی بود، پس از اخذ دکتری ژئومورفولوژی از کشور فرانسه در سال ۱۳۴۶ تدریس ژئومورفولوژی را در گروه جغرافیای دانشگاه تهران به‌عهده گرفت. تمرکز مطالعات او بر روی لندفرم‌ها و فرایندهای مناطق بیابانی و به‌ویژه بیابان لوت بود که حتی در برخی موارد به تشریح و تحلیل مبانی فرایندهای بادی و حمل ماسه در دنیا کمک نموده است.[۱۳] فرج‌الله محمودی برای شناخت ژئومورفولوژی ایران به مدت ۷ سال (۱۳۵۷-۱۳۵۰) به بیشتر نقاط ایران سفر کرد و اطلاعات ارزشمندی را درباره ژئومورفولوژی ایران حمع‌آوری نمود. همزمان با محمودی، مقصود خیام و عبدالحمید رجایی از دیگر بنیان‌گذاران ژئومورفولوژی ایران و دانش‌آموخته‌ی کشور فرانسه در دانشگاه تبریز به فعالیت مشغول شدند. بخش عمده‌ی پیشرفت‌های علمی و آموزشی و تربیت متخصصان نسل جدیدتر ژئومورفولوژی در ایران مدیون زحمات محمودی و خیام است. علاوه بر این اساتید، دانشمندان دیگری از جمله محمود حریریان، مهدی صدیقی، بدیع‌الله فیروزی، جمشید جداری عیوضی و حسن احمدی خدمات ارزنده‌ای را در راه گسترش دانش ژئومورفولوژی ارائه نمودند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ژئومورفولوژی نیز همانند سایر گرایش‌های جغرافیا از رشته‌ی مادر متولد شده و وارد دوره‌ی جدید و پرتحرکی می‌شود. ورود چهره‌های جدید به عرصه ژئومورفولوژی و فارغ‌التحصیلی دانشجویان دوره‌های دکتری دانشگاه‌های داخل در رشته جغرافیای طبیعی و سپس شاخه ژئومورفولوژی، استفاده گسترده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و تکنیک‌های سنجش از دور و... به این روند کمک می‌کند. تا پیش از تفکیک شاخه ژئومورفولوژی از جغرافیای طبیعی، دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، به دلخواه پایان‌نامه‌ی خود را در یکی از موضوعات اقلیم شناسی یا ژئومورفولوژی می‌گذراندند. پس از تفکیک این گرایش‌ها، رشته ژئومورفولوژی طی نیمه‌ی اول دهه ۱۳۷۰ خورشیدی در دانشگاه‌های تهران و تبریز راه‌اندازی و سپس به دیگر واحدهای دانشگاهی کشور گسترش می‌یابد. در حال حاضر علاوه بر مقطع کارشناسی، سالانه ده‌ها دانشجوی کارشناسی ارشد ژئومورفولوژی در دانشگاه‌های دولتی و برخی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی پذیرفته می‌شوند. دوره دکتری این رشته نیز در دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی، تربیت مدرس، خوارزمی، تبریز، اصفهان، فردوسی مشهد، رازی کرمانشاه، سبزوار، اردبیل و واحد علوم و تحقیات دانشگاه آزاد اسلامی دایر است. اکنون دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران کانون اصلی فعالیت‌های ژئومورفولوژی بوده که با مساعدت‌های موسسه جغرافیا و انجمن ایرانی ژئومورفولوژی، ژئومورفولوژیست‌های جوان و راهنمایی استادان و پیش‌کسوتان این رشته، در جهت رشد و تعالی هرچه بیشتر این رشته، تلاش مضاعفی را آغاز کرده‌اند. سایر کانون‌های ژئومورفولوژی در دانشگاه‌های اصفهان، تبریز، شهید بهشتی، مشهد و... نیز هر یک به نحوی در زمینه‌های مشخصی تلاش‌های پر ارزشی را ارائه نموده و در حال تکمیل آن هستند.[۲] در حال حاضر از اساتید برجسته و دارای تألیفات مهم در ژئومورفولوژی ایران می‌توان به محمدحسین رامشت (استاد دانشگاه اصفهان و رئیس این دانشگاه از ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲)، مجتبی یمانی (دانشگاه تهران)، احمد معتمد (دانشکده علوم دانشگاه تهران)، ابراهیم مقیمی (دانشگاه تهران)، محمدجعفر زمردیان (دانشگاه فردوسی مشهد)، محمود علایی طالقانی (دانشگاه رازی کرمانشاه)، سیاوش شایان (دانشگاه تربیت مدرس)، مهران مقصودی (دانشگاه تهران) و... اشاره نمود.

انتشارات ژئومورفولوژی در ایران را می‌توان به سه بخش کتاب‌ها، مقاله‌ها و نقشه‌های ژئومورفولوژی تقسیم نمود. بررسی موضوعی کتاب‌های ژئومورفولوژی نشان می‌دهد که این کتاب‌ها عمدتاً در زمینه مبانی ژئومورفولوژی، ژئومورفولوژی کاربردی، ژئومورفولوژی ایران، فرهنگ ژئومورفولوژی و کاربرد سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در ژئومورفولوژی منتشر شده‌اند. مقاله‌های ژئومورفولوژی نیز در مجلات گوناگون علمی- پژوهشی کشور که وابسته به دانشگاه‌ها و یا موسسه‌های پژوهشی هستند، به چاپ می‌رسد. در این بین به‌ترتیب مقالات ژئومورفولوژی عمومی، ساختمانی، فرایندهای دامنه‌ای و رودخانه‌ای، پالئوژئومورفولوژی و تکامل چشم‌انداز، بیابان و فرایندهای بادی، ژئومورفولوژی ساحلی، هوازدگی و کارست، ماهیت و تاریخچه ژئومورفولوژی، ژئومورفولوژی کاربردی و ژئومورفولوژی یخچالی بیشترین درصد مقالات را به‌خود اختصاص می‌دهند.[۲] در حال حاضر علاوه بر مجلات پرشمار علمی- پژوهشی جغرافیایی و علوم زمین، مجلات «پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی» وابسته به انجمن ایرانی ژئومورفولوژی و «ژئومورفولوژی کاربردی ایران» وابسته به دانشگاه سبزوار به‌صورت ویژه به انتشار تحقیقات ژئومورفولوژی می‌پردازند.

فعالیت‌ها در زمینه تهیه نقشه‌های ژئومورفولوژی در ایران چندان زیاد نبوده و منحصر به کارهای محمودی، عیوضی، ثروتی و سپس سازمان زمین‌شناسی و در حال حاضر موسسه جغرافیا می‌گردد. نقشه ژئومورفولوژی ایران در مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰۰ در سال ۱۳۷۱ توسط ثروتی و همکاران تهیه و توسط سازمان جغرافیایی کشور انتشار یافت و پایه و مبنای خوبی برای کارهای بعدی با مقیاس بزرگ‌تر به‌شمار می‌رود. نقشه ژئومورفولوژی ایران در مقیاس بزرگ‌تر (۱:۱۰۰۰۰۰۰) در سال ۱۳۷۳ توسط سازمان زمین‌شناسی کشور در چهار برگ جدا از هم منتشر شد که در تهیه آن، دانش‌آموختگان رشته جغرافیای طبیعی نقش مهمی را ایفا نمودند. طی چند سال اخیر موسسه جغرافیای دانشگاه تهران در صدد تهیه اطلس ژئومورفولوژی کشور با مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰ است که تعدادی از برگ‌های آن نیز به‌چاپ رسیده است