چاروق دوزی در زنجان

[L²evi]

چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و به اشکال مختلف و تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده می شود. پا تا به، پالیک.» در زیر این شرح چاپ شده است.

در اصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را ( چارخ) تلفظ می کنند. چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون در زنجان بصورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می شود با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام برده اند (چارقت دوزم کنم شانه سرت «مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، بکلی مغایر و کاربرد آن نیز متفاوت است. چارق در گذشته نوعی کفش و پاپاوش بوده که از چرم ساخته می شده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده می کرده اند و اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه هائی که به ساق پا می پیچیده اند. درسالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته می شد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغ های زنجان با دست عمل می اوردند و کارخانه ای نبود. این نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوک عقابی برگشته و در آن هنگام که بازار کفاشان زنجان رونقی داشت و کفش ماشینی در کار کفش دوزی و کفاشی وقفه ایجاد نکرد. یعنی تا ۲۰ سال پیش، ازاین نوع چاروق ساخه می شد ولی امروز بطور کلی مترک شده و دیگر کسی از آن نو چاروق درست نمی کند.

چاروق ظریف که مورد نظر و موضوع بحث ماست فرم و شکل خاصی دارد با مواد اولیه ویژه ای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته می شود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که بصورت نعلین و پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگهای مختلف از نخهای ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می شود.

بمنظور بررسی این صنعت ظریف نوپا در تنها کارگاه کوچکی که تولید چاروق می پردازد پای صحبت استاد آزاد علی محمدی می نشینیم. در مورد سابقه چاروق دوزی می گوید:

چاروق دوزی از خیلی قدیم متداول بود و کشاورزان خودشان آن را از چرم خام درست می کردند ولی بعدها چرم پخته بکار گرفته شد، ولی بصورت امروزی شاید کمتر از صد سال است که تولید می شود قبل از همه استاد کاری بود بنام جعفر که در این زمینه کار می کرد.

بعد از او شخصی بنام رضا این کار را دنبال کرد و سپس آقای اصغر خطیبی که استاد من بود در این زمینه فعالیت داشت که تا ۶ سال پیش تنها کارگاه چاروق دوزی زنجان را اداره می کرد و من تنها شاگرد این کارگاه بودم که از ۱۸ سالگی با ایشان همکاری می کردم و بعدها شاگرد دیگری نیز وارد کارگاه شد پس از ۷ سال شاگردی و کار با استاد رموز کار را آموختم و خود کارگاهی مستقل دایر کردم و پنج سالی هست که خودم در این کارگاه فعلا تنهاکارگاه چاروق زنی زنجان است کار می کنم زیر استاد اخیراً کارگاهش را تعطیل کرده و بکار دیگری روی آورده است.

ما قبلاً چاروق ها را بصورت پت بسته و بدون پاشنه درست می کردیم و امروزه بصورت دمپائی و پاشنه بلند تهیه می کنیم مگر اینکه کسی سفارش داده، بخواهد بصورت سابق برایش بدوزیم.

 

الف) ابزار کار:

ابزار کار و وسایل مورد استفاده برای تهیه چاروق بشرح زیر است:

۱) گزن ( اصطلاح محلی گعزن) قطعه فلزیست مثل تیغه کارد بطول ۱۷ تا ۲۰ سانتیمتر و به ضخامت ۱/۵ میلیمتر و پهنای ۳ سانتیمتر که یک سر آن با پیچیدن پارچه بصورت درآمده و سر دیگر آن با زاویه ای در حدود ۶۰ درجه بصورت تیغه تیزی درآمده که برای بریدن چرم بکار میرود.

۲) چرمکی وسیله ای فلزی و برای کوبیدن چرم است و حدود ۱۶ سانتیمتر طول داشته ، قطرش در زول آن متفاوت است.

۳) چکش برای میخکوبی و جا کردن قالب در چاروق با شکل مخصوصی نظیر چکش کفاشان(شکل ۳).

۴) قلاب - میله ای است فلزی دارای دسته چوبی است و نوک میله بصور قلاب درآمده که برای یافتن رویه چاروق بکار میرود.

۵) درفش - میله ای فلزی است دارای دسته چوبی که نوک میله به پهنای ۲ میلیمتر بصورت تیغه درآمده و برای سوراخ کردن چرم بمنظور دوختن و تعیین مسیر سوزن و نخ دوخت بکار میرود.

۶) گازانبر (میخ کش) نظیر گازانبر نجاری با اندازه کوچکتر از آن.

۷) گاز چرم کش که دارای ساختمان ویژه ای است که گوشه ها و لبه های چرم را با آن محکم کشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محکم می کنند.

۸) شانه چوبی برای شانه کردن گل های روی چاروق.

۹) قیچی معمولی برای بریدن آستری و نخ و مقوا و غیره.

۱۰) سنگ چاقو تیز کنی باصطلاح محلی بلر برای تیز کردن گزن یا نوک درفش.

۱۱) قالب چوبی به اندازه های مختلف.

ب) مواد اولیه مورد نیاز:

مواد اولیه لازم برای تهیه و ساختن چاروق دو دسته است اول موادیکه درساختمان کف و تخت و پاشنه چاروق بکار میرود دوم موادیکه درساختمان رویه مورد مصرف دارد.

▪ اول : مواد مصرف در کف و پاشنه

۱) چرم - چرمی که برای ساختن چاروق بکار می رود، توسط دباغی های خود زنجان تهیه می شود- چرم کارخانه ای بدرد این کار نمی خورد- این چرم صرفاً از پوست گاو تهیه می شود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه می گردد. در ساختمان چاروق های سابق تمام کف و و رویه از چرم بود ولی امروزه فقط کف و پاشنه را چرم تشکیل می دهد و رویه از نخهای الوان ابرایشمی است بشرحی که ذکر خواهند شد.

۲) مقوا: مقوای مورد مصرف همان مقوای معمولی است که برای ساختن جعبه های کفش وشیرینی و غیره بکار میرود و آنرا بکار می برند و آنرا برای صاف بودن داخل چاروق و کف آن بکار می برند که روی آن با پارچه مخملی پوشیده میشود.

۳) فنر آهنی ( فلزی) بین پاشنه و پنجه چاروق بکار می رود برای جلوگیری از خم شدن و تا خوردن کفو تخت چاروق (بین مقواو چرم).

۴) چوب: برای تهیه پاشنه از چوب استفاده می شود بدین ترتریب که چوب را بصورت پاشنه بارتفاع ۳ تا ۴ سانتیمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، که قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خریداری و درساختمان چاروق بکار میبرند.

۵) پارچه مخمل: باری آستر چاروق و پوشش رویه پاشنه چوبی.

۶) میخ: باری اتصال کف چاروق به پاشنه و محکم کردن آستری بر روی پاشنه و اتصال چرم زیر پاشنه چوبی از میخ های چهار گوش زیر (میخ سایه) استفاده می شود.

▪ دوم : مواد مورد مصرف در رویه چاروق:

۱) زیگزال زری دار: نوار باریکی است بصورت زیگزال که در تبریز بافتهو تهیه می شود و به دو رنگ زرد ( طلائی) وسفید ( نقره ای) درچاروق دوزی بکار میرود. در اطزراف رویه چاروق دو یا سه ردیف از این نوار با نخ به قسمت چرمی دوخته می شود و داخل پاشنه نیز به وسیله زیگزال زینت داده می شود.

۲) سیم گلابتون: جنس همان سیم گلابتونی که در کارهای زری دوزی مشهد یا گلدوزی بمنظور تهیه سجاده و جانمازی و رومیزی و غیره بکار میرود در رویه چاروق استفاهد می شود. سیم گلابتون از پاکستان وارد می شود و چاروق دوزها از تهران خریداری میکنند با خامت های متفاوت و رنگهای سفید (نقره ای) و زرد (طلائی) سیم گلابتون اکثراً بصورت مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم باری بافتن رویه چاروق بکار میرود.

۳) نخ ابریشم: نخ ابریشم برنگهای مختلف سفید، زرد، قرمز، مشکی، آبی، و سبز بکار گرفته می شود که برای یافتن رویه چاروق که به تنهائی و یا مخلوط و تایید شده با سیم گلابتون مصرف می شود.

۴) نخ دوخت: نخ قرقره معمولی که د ویا سه لایه بهم تابیده شده و برای دوختن زیگزال به قسمت چرمی رویه بکار میرود.

۵) نخ تابیده (اطلاح محلی ارش Arech) به قطر یک میلیمتر برای دوختن و جمع کردن ازاطراف چرم کف چاروق بشرحی که خواهد آمد.

 

ج) طرز تهیه و دوخت چاروق:

برای ساختن چاروق مراحل مختلفی وجود دارد به ترتیب زیر:

۱) قبلاً یک ورق چرم بزرگ را به اندازه ای مختلف که مورد نظر است مطابق شکل ۹ که نظیر شکل کف یا اطوری معمولی است و بریده و آنها را در ظرفی پر از آب خیس می کنند تا برای دوختن و قالب کشیدن نرمتر و آسانتر باشد.

۲) سپس هر یک از چرمهای خیس شده را از طول تا کرده و تقریبا از وسط کناره بوسیله درفش سوراخ می کنند تا هنگما دوختن اطراف چاروق قرینه و یک اندازه باشد.

۳) پس از این مرحله از یک سوراخ کناره با نخهای تابیده (ارش) شروع بکوک زدن می کنند تا بسوراخ قرینه برسند بطوریکه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور کند. بعبارت دیگر پس از دوخته شدن از کف چاروق، نمایان نبوده و دیده نمی شود. ثانیاً نخ را کمی می کشند تا اطراف چرم مثل سر یک کیسه یا لیفه قدری جمع شود و سپس برای صرفه جویی در مصرف چرم تکه کوچکی از چرم بشکل مربع به قسمت پاشنه دوخته می شود.

۴) پس از اینکه چرم با ین صورت درآمد آنرا به قالب چوبی می کشند و بعداً اطراف چرم یعنی قسمتهای کوک شده را با گاز چرم کش گرفته و محکم میکشند و با میخ بر روی اقلب چوبی محکم میکنند، چرم در این مرحله هنوز خیس است ولی وقتی بقالب کشیده شد و می ماند تا خشک شود و شکل اصلی را بخود بگیرد.

۵) پس از خشک شدن چرم فنر- گذاری پاشنه شروع شده و از قالب خارج می شود.

۶) پس از خارج شدن از قالب مقوای کف چاروق چسبانده می شود و زیگزال اطراف چاروق (یک یا دو ردیف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چاروق به صورت آستر چسبانیده می شود.

۷) پس از این مرحله پاشنه نیز بوسیله میخ به قسمت چرمی محکم شده ولی قبلاً بدنه پاشنه چوبی با پارچه مخملی پوشیده می شود (بوسیله چسب می چسبانند)

۸) پس از کشیده شدن آستر مجددا چاروق نیمه تمام به قالب چوبی کشیده می شود و برای یافتن رویه آماده می گردد.

۹) برای یافتن رویه قبلاً رشته نخی از نوک چاروق به قسمت کب قالبی چوبی بنام نخ شیرازه کشیده می شود که دو لایه است و درقسمت B سرنخهای شیرازه با میخ بر کعب قالب چوبی نشسته و محکم می شود.

۱۰) رویه چاروق را رشته نخهای بافته شده بصورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه بفواصل ۵/۱ تا ۲ میلیمتر تشکیل میدهد ولی در بافتن رویه از یک رنگ نخ استفاده نمی شود بلکه این رشته نخهای موازی که در چاروق های نمره بزرگ به ۲۸ تا ۳۰ ردیف موازی می رسد حداقل از چهار رنگ تشکیل می شود که بصورت چهار یا پنج ردیف متوالی ازیک رنگ را شامل می شود و هر یک از این رشته ها با قلاب یا بصورت زنجیره ای بافته می شود و یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ کشی می شود بدین ترتریب که یک سر نخ یا زنجیره به یک لبه چرم محکم شده و در وسط به نخ شیرازه محکم می گردد و با همان طول به لبه قرینه چرم متصل می ود.

۱۱) پس از تمام شدن رویه، اطراف نخ شیرازه بصورت قرینه سه ردیف قلاب دوزی می شود و به ترتیبی که جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود یک سانتیمتر می رسد و نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نمی شود. ردیف اول و دوم بوسیله نخ ابریشم و ردیف سوم یا کنارهای شیرازه بوسیله سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف بخود چرم محکم می شود.

۱۲) پس از پایان کار رویه و شیرازه، دهنه چاروق بنام پرده بند بافته می شود که آنهم عبارت از چهار ردیف نخ موازی است از جنس نخ تابیده (ارش) که در وسط به شیرازه محکم می شود و سپس روی این چهار ردیف توسط نخهای ابریشمی به رنگهای مختلف بافته می شود بنحوی که عرض پرده بند نیز به یک سانتیمتر می رسد.

۱۳) ردیف آخری زیگزال به محل اتصال مخمل توئی و کناره چرم دوخته می شود.

۱۴) آخرین مرحله ساختن گل های رویه چاروق است. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شکل اسیت که باصطلاح محلی (قوتاژلاGottaz) نامیده میشود یک گل در نوک پنجه و گل دبگر در محل تلاقی شیرازه و پرده بند تعبیه می شود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدین معنی که گل نوک پنجه بطور جداگانه از طریق جمع کردن چند رشته نخ ابریشم که مثل جاروی کوچکی بسته می شود ساخته می شود و با قیچی یکدست شده و سپس با شانه چوبی شانه می شود تا پرزها از هم باز شده و بصورت منگوله درآید ولی گل روی پرده بند از جمع شدن سرنخهای پرده بند و شیرازه فراهم میاید و سپس از طریق شانه زدن بصورت گل در می آید بدیت ترتیب گل نوک پنجه بعد ازبافته شدن رویه نوک پنجه دوخته می شود و یک رنگ است ولی گل رویه پرده بند که دو رنگ است در جای خود محکم بوده و بعداً تعبیه می شود.