سی‎مرغ در سی‎سخت(تلاش باستان شناسان برای ارتباط بین اسطوره ها و تاریخ)

[PROOSHAT]

تاریخ‎دانان و باستان‎شناسان همواره سعی می‎کنند که ارتباطی میان اسطوره‎ها و باورهای افسانه‎ای مردمان با تاریخ یک سرزمین بیابند. در برخی از موارد شباهت‎های اعجاب‎آوری میان اسطوره و تاریخ یافت می‎شود و گاهی هم پیوندی در میان نیست.در ایران، شاهنامه کتابی است که جمع کثیری از مکان‎ها، شخصیت‎ها و رویدادهای اسطوره‎ای را در برمی‎گیرد. بسیاری از این عناصر اسطوره‎ای در قالب باورهای مردم به یادگار باقی مانده، تا جایی که به دانسته‎های عامیانه تبدیل شده است. حتی بیش‎از این، گاهی معانی و تاویل‎های عرفانی با مضامین اسطوره‎ای پیوند یافته‎اند.

 

کیخسرو یکی از شاهان اسطوره‎ای شاهنامه است که ویژگی‎های مشابه با شخصیت تاریخی کوروش کبیر دارد. علاوه بر این، داستان زندگی و پایان کار او هم در عرفان و هم در باورهای مردم متجلی شده است. از طرفی سیمرغ پرنده‎ای اسطوره‎ای است که گاهی یک شخصیت تاریخی قلمداد می‎شود و همچنین با مضامین عرفانی در فرهنگ ایرانی درآمیخته. این نوشتار قصد دارد رابطه‎‎ای را میان اسطوره کیخسرو و سیمرغ و باورهای عامیانه بیابد و در این راه از ادبیات عرفانی – فلسفی ایرانی بهره‎مند می‎شود. به عبارت دیگر، این مقاله تنها یک نظریه‎ی قابل نقد است که هدفش بررسی ساختارشناسی عرفانی یک افسانه و مکان‎مندی مربوط به آن است.

 

کیخسرو

کیخسرو مرکب است از کی + خسرو. در اوستا به صورتKavi Haosravah ، در سانسکریت Sushravas و در پهلوی، kay – Husrav آمده است. خسرو در پهلوی به صورت husrav (نیک شهرت) و Xu-srav، در اوستا hu-sravah (به معنای نیک‎نامی و مشهور(T آمده و معرب آن "کسری" است. کوی در اوستا به معنی شاه و فرمانرواست." بنابراین می‎توانیم کیخسرو را شاه یا فرمانروای نیک‎‎نام معنی کنیم.

 

از پادشاهان کیانی است و در اوستا با تکریم و احترام از او یاد شده. در متون پهلوی او از جاودانانی است که در رستاخیز به یاری سوشیانس (موعود زرتشتیان) بر می‎خیزد. در شاهنامه او چهره‎ی یک شاه - پهلوان را به خود می‎گیرد.

در فروردین یشت، کرده‎ی 29 از او ستایش شده است:

"فروهر پاکدین کیخسرو را می‎ستاییم"

"او دلاوری است که سرزمین‎های ایرانی را متحد می‎سازد، بر همه کشورها فرمان می‎راند و فرمانروایان ستمکار را برمی‎اندازد."

در طول تاریخ ادبی ایران، برخی او را پیامبر (بر اساس نوشته‎های فارسنامه و مجمل التواریخ و القصص) و بعضی او را کورش (بر اساس آثار الباقیه) پنداشته‎اند.

کیخسرو فرزند سیاوش و نوه‎ی کیکاووس است. مادر کیخسرو فرنگیس، دختر افراسیاب تورانی است. پادشاه هفت کشور است. او را برپا دارنده‎ی کنگ‎دژ دانسته‎اند. کیخسرو پیش از آن‎که زرتشت ظهور کند، بر آیین مزدا آگهی داشت و آن را به کار می‎بست. (دینکرد، نهم، فصل 16، فقره 19). از میان کارهای او، بیش از همه، دو کار اهمیت دارد؛ یکی آن‎که بتکده‎ی بددینان را بر کنار دریاچه‎ی چیچست (دژبهمن در شاهنامه) ویران کرد (دینکرد، نهم، فصل 25، فقره 5، مینوک خرد، فصل 27، فقره 61) و در این باب در بندهشن نیز سخن رفته است... بنابر اشارات داتستان دینیگ (فصل 90، فقره 60)، کیخسرو آتش‎های مقدسی در کنگ که در آن‎جا پادشاهی می‎کرد بر فراز جبالی که میان ایران و توران واقع است، بنشاند. دومین کار بزرگ وی آن بود که افراسیاب و گرسیوز را کشت."

 

مصطفی رحیمی در کتاب "سیاووش بر آتش" چنین می‎نویسد:

"در شاهنامه دو شاه کاملا استثنایی، یکسره اهورایی و دادگر داریم: فریدون و کیخسرو. این هر دو به جستجوی تخت نمی‎آیند، باید در طلبشان رفت و از نهانگاه بیرونشان آورد."

"کیخسرو بر خلاف بسیاری از پادشاهان بدنام و دژخوی، نه تنها پادشاه کامل بلکه انسان کامل نیز هست. او چون جمشید دارای جام جهان‎نماست که با چشم‎های همه‎بین خورشید و با بینش رازدان خدا، عین بینایی و دل‎آگاهی است."

"داستان پیدا شدن کیخسرو از این قرار است که شبی سروش به خواب گودرز آمده بدو گفت که چاره‎ی درد ایران در این است که کیخسرو، پسر سیاوش، را به ایران آورید و جز از گیو، پسر تو، کسی این کار را نتواند ساخت. گیو به امر پدرش گودرز رهسپار دیار توران شد، پس از چندی کیخسرو را پیدا کرده با مادرش فرنگیس به ایران آورد و به شاهی برگزید.

دژ بهمن را گرفت و پس از گرفتن قلعه، در آن‎جا آتشکده‎ی معروف به آذرگشسب را ساخت و در کنار دریاچه‎ی چیچست قربانی نمود."

 

در روایات این‎گونه آمده است که کیخسرو در طول شست سال پادشاهی بر دشمنانش پیروز و کامیاب می‎شود.

نیابد کسی زین فزون کام و نام         بزرگی و خوبی و آرام و جام

 

کیخسرو بعد از یک دوره پادشاهی آرمانی از همه تعلقات جهانی دست می‎شوید. نیایش به جای می‎آورد و پس از قبولاندن لهراسب به جانشینی خود به طور مرموزی ناپدید می‎شود. "بنا به روایت‎کتاب‎های پهلوی، کیخسرو ناپدید می‎شود ولی نمی‎میرد. وظیفه او بخصوص در این خواهد بود که گرشاسب پهلوان را در دوران سوشیانس بیدار کند." روایت مشابهی وجود دارد که: "کیخسرو در آخر عمر از دنیا دلسرد شد و یک هفته به نماز ایستاد و در به روی خود بست. شبی سروش را در خواب دید که به او مژده‎ی سفر مینوی داد و گفت لهراسب را جانشین خود گردان. کیخسرو از آن پس با بزرگان به کوه و بیابان رفت و دیگر او را نیافتند.

 

در شاهنامه داستان کیخسرو به جهان باقی چنین آمده است که شبانگاه در چشمه‎ای تن بشست و چون بامداد شد از او اثری نیافتند."

"دارمستتر افسانه به کوه رفتن و ناپدید شدن کیخسرو را با یکی از وقایع حماسه معروف هندوان مهابهاراتا مقایسه کرده است. در این حماسه یودهیشدهیرyudhisdhira از جهان بیزار شد و پس از تعیین جانشین خود با چهار برادرش به دامنه‎های کوه هیمالیا روی آوردند. همراهان او یکی پس از دیگری در راه از پای در می‎آمدند، اما یودهیشدهیر و سگ باوفایش دهرمه (dharma راستی) به بهشت قدم نهادند." چنان‎که جلوتر خواهیم دید، عناصر "شاه" یا "امیر"، "سفر به کوه"، "حضور همراهان در سفر"، "تن شستن در چشمه" و "ناپدید شدن" نه تنها با مضامین عرفانی در ارتباط است بلکه به عنوان باور در ذهن مردم تا امروز باقی مانده است.

 

نماد شناسی پرنده

به‎نظر می‎رسد شباهت‎هایی میان سفر کیخسرو و از نظر پنهان شدن او، با سفر پرندگان و به تعالی رسیدنشان در ادبیات عرفانی- فلسفی ایران وجود دارد.

 

معمولا از سفر معنوی پرندگان با عنوان رساله‎الطیر در ادبیات ایران یاد می‎شود. رساله‎الطیرها در آثار ابن سینا، امام محمد غزالی، سهروردی، عطار نیشابوری، نجم‎الدین رازی و ... وجود دارند. اگر بخواهیم معنای رمزی رساله‎الطیرها را به صورت خلاصه بیان کنیم، اشاره خواهیم کرد که: "در رساله‎الطیرها، نفوس مستعد به صورت پرندگانی ظاهر می‎شوند که با پرواز خود موانع سفر را یکی پس از دیگری طی می‎کنند تا به اصل و پادشاه خویش بپیوندند. این پیوند پس از ریاضت و ترک حواس صورت می‎گیرد و در حالتی میان خواب و بیداری، یا مرگ ارادی؛ و معرفت عرفانی نیز از طریق کشف و شهود به دست می‎آید و نه از طریق آگاهی و استدلال منطقی."

 

وقتی این چند خط بالا را با خواب دیدن و در ادامه به سوی مرگ ارادی رفتن کیخسرو، و همچنین سفر به همراه یاران مقایسه می‎کنیم، متوجه می‎شویم که سفر پرندگان شبیه به سفر کیخسرو و یارانش است. مطالعه رساله‎الطیرها ما را به این نظر نزدیک می‎کند که در همگی آن‎ها مرغان سفر دشواری را از فراز کوه‎ها پشت سر می‎گذارند. در این سفر یا امیر و سروری دارند و یا به دنبال پادشاه و هدفشان اختیار شاه مرغان است.

 

"هندرسن، یکی از شاگردان یونگ، در مقاله‎ای پرنده را یکی از "سمبل‎های تعالی" شمرده است." و "ابن سینا اولین کسی است که معراج روح را از عالم خاک به سوی افلاک، در رمز پرواز مرغ و عبور او از کوه‎ها بیان کرده است."

"مرغ نماد جان یا نفس است؛ بدین معنی که نفس خود را به صورت ذاتی بالدار می‎بیند که به سوی عالم افلاک که موطن اوست، پرواز می‎کند و این رمزی بسیار کهن است." (مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، جلال ستاری، ص 119)

"مرغان منطق‎الطیر نیز پس از قطع هفت وادی عرفانی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا) است که به درگاه سیمرغ نایل می‎گردند" که سیمرغ در این‎جا نمادی از تعالی تلقی می‎شود.

 

توجه به مطالب فوق باز هم نکات مشابهی از سفر کیخسرو و یارانش و سفر مرغان را به ما یادآوری می‎کند. کیخسرو و یارانش بسان همان مرغانی هستند که در فکر معراج روح از عالم خاک به سوی افلاک هستند و از فراز کوه‎ها سفر می‎کنند. این سفر یک سفر صعودی است و مفهوم به بلندا دست یافتن یا به عبارتی به تعالی رسیدن را در بطن خود دارد.

 

سیمرغ

سیمرغ را بزرگترین مرغان و ارزشمندترین آن‎ها می‎دانند. در روایات عربی از سیمرغ با نام عنقا یاد شده است.

"محققان واژه‎ی سئنه در اوستا را به شاهین و عقاب ترجمه کرده‎اند و با ورغن اوستایی یکی دانسته و سئن مورو (مرغ سئنه) اوستایی را همان سیمرغ فارسی و نیز نام حکیمی دانا می‎دانند."

"سیمرع چنان‎که از شاهنامه برمی‎آید، مرغی است ایزدی که بر کوه البرز آشیان دارد و زال را با بچگان خویش می پرورد. هنگامی‎هم که زال با آغوش حانواده بر می‎گردد، پری از سیمرغ با خود می‎آورد تا هنگام درماندگی وی را به یاری بطلبد. دو بار دیگر سیمرغ در شاهنامه ظاهر می‎شود و هر بار گرهی از کار فروبسته‎ی زال می‎گشاید: یک بار هنگام زادن رستم از مادر و بار دیگر در نبرد رستم و اسفندیار، هنگامی که رستم و رخش زخم‎های سهمگین برداشته بودند و زال با چاره‎جویی سیمرغ بر درخت گز دست یافت و رستم با پیکان به زهر آبداده، کار اسفندیار را یکسره کرد."

 

سیمرغ در باور ایرانیان مقام ویژه‎ای دارد: "وقتی هفت کشور پدید آمدند، سیمرغ به دریای فراخکرد رفت و بر درخت بس تخمه منزل گزید. زرتشت در دومین دیدار خود در مجمع امشاسپندان به زیارت بهمن رفت و در آن‎جا از میان مرغان با سیمرغ دیدار کرد." از طرفی "بعضی از صفت‎هایی که در اوستا و دیگر کتاب‎های مذهبی زرتشتی و شاهنامه به سیمرغ نسبت داده شده است کاملا رنگ انسانی دارد، مانند چاره‎گری، پزشکی یا سخن گفتن.

 

در بخش نود و هفتم فروردین یشت آمده است: فروهر پاکدین سئن پسر اهوم ستوت را می‎ستاییم؛ نخستین کسی که با صد نفر پیرو در این زمین ظهور کرد. در بخش صد و بیست و ششم فروردین یشت نیز از یک خانواده به نام سئن و سه تن از افراد آن یاد شده است. همین شخصیت روحانی است که به احتمال قوی در وجود سیمرغ افسانه‎ای حلول کرده و با آن آمیخته شده است و شاید به همین دلیل، بعضی از فرهنگ‎های فارسی سیمرغ را نام حکیم و دانایی دانسته‎اند؛ مثلا در برهان قاطع چنین آمده است: سیمرغ به معنای نام حکیمی است که زال در خدمت او کسب کمال کرد.

 

در متون پهلوی نیز بدین نام بر می‎خوریم. در بند پنجم فصل ششم از دینکرت، آنجا که از دستورات دین زرتشت سخن می‎گوید، درباره‎ی سئن چنین آمده است: سئنه صد سال پس از ظهور زرتشت متولد شد و دویست سال پس از ظهور دین درگذشت. او نخستین پیرو مزدیسناست که صد سال زندگی کرد و با صد تن از مریدان خویش به روی زمین آمد. در بند 17 از فصل 24 کتاب نهم دینکرت، سئنه از شاگردان زرتشت معرفی شده است. " این‎که سیمرغ مرغ ارزشمندی است و حتی به قالب انسانی حکیم در می‎آید ما را به یکسان دانستن سفر مرغان -که معمولا پادشاهی (به نام سیمرغ) دارند و یا به طلب پادشاهی می‎روند- با سفر کیخسرو و یارانش تشویق می‎کند. ما می‎توانیم سیمرغ را کیخسرو و سی مرغ را یاران او قلمداد کنیم.

 

تاویل‎های عرفانی از کیخسرو و سیمرغ

1.       کیخسرو

"شیخ اشراق معتقد است وقتی نفس پاک شود انوار الهی شخص را فرو می‎گیرند و مانند آهن گداخته‎ای که در مجاورت آتش خاصیت سوزاندن می‎یابد، او هم در اجسام و نفوس تاثیر می‎کند و جهان ماده مطیع او می‎شود. به‎خصوص پادشاه اگر در آیات جبروت بیاندیشد و با عشق نورانی خود را تلطیف کند و به احسان و دادگری متصف شود بر دشمنان پیروز می‎گردد. شیخ اشراق در این مورد با استناد به آیاتی از قرآن، چنین پادشاهی را از جمله‎ی حزب خدا می‎داند که به فرموده‎ی حق، پیروز و رستگار است. سپس با ستایش بسیار به دو تن از پادشاهان داستانی ایران، فریدون و کیخسرو اشاره می‎کند که چون در حد توانایی خویش حق را ستایش و پرستش کردند، از فیض کیان خره به بزرگی و قدرت رسیده و منشاء خیر و عدل گشته و بر دشمنان خود ضحاک و افراسیاب پیروز شده‎اند.

 

سهروردی در باب فرٌ و پادشاهان فرهٌ‎مند از جمله فریدون و کیخسرو می‎گوید: و نوری که معطی تایید است که نفس و بدن و بدو قوی روشن گردد در لغت پارسیان خره گویند و آن‎چه ملوک خاص باشد آن را کیان خره گویند. و از آن جمله کسانی که بدین نور و تایید رسیدند خداوند نیرنگ ملک افریدون... و دوم از ذریت او ملک ظاهر کیخسرو مبارک که تقدس و عبودیت را بر پای داشت از قدس صاحب سخن شد و غیب با او سخن گفت و نفس او به عالم اعلی عروج کرد و متنقش گشت به حکمت حق تعالی و انوار حق تعالی او را پیدا شد و پیش او باز آمد و معنی کیان خره دریافت و آن روشنی است که در نفس قاهر پدید آید که سبب آن گردن‎ها او را خاضع شوند."

 

در الهی‎نامه‎ی عطار نیشابوری شعری هست که در آن کیخسرو همچون روح‎تاویل شده است، چنان‎که افراسیاب به نفس اماره، بیژن به نفس ناطقه‎ی انسانی، چاه به جسم، رستم به پیر راه بلد و ...

تو را افراسیاب نفس ناگاه      چو بیژن کرد زندانی در این چاه

...

تو را پس رستمی باید در این راه      که این سنگ گران برگیرد از چاه

...

بر کیخسرو روحت دهد راه        نهد جام جمت بر دست آنگاه

 

قبل‎تر اشاره کردیم که کیخسرو دارای جام است و بارها از "جام کیخسرو" در اشعار شاعران ذکر به میان آمده است. در عرفان ایرانی این جام به دل، روح، نفس دانا، عالم غیب و تجلیات قدسی تاویل شده است.

 

2.       سیمرغ

"تقریبا تمام صفت‎ها و قابلیت‎های سیمرغ در فرهنگ اسلامی به جبرییل از فرشتگان مقرب تفویض شده است یا می‎توان گفت: در وجود جبرییل جمع است.

صورت ظاهری یا تجسم مادی سیمرغ و جبرییل به یکدیگر شباهت دارد."

سیمرغ به عنوان پرنده بال دارد، جبرییل هم فرشته است و فرشتگان بنابر آیه‎ای از قرآن کریم به داشتن بال توصیف شده‎اند.

"سیمرغ بر درخت ویسپوبیش یا هرویسب تخمک آشیان دارد. جبرییل نیز بر درختی مقدس و آن‎جهانی مقام دارد که گاه سدره‎المنتها و گاه طوبا خوانده می‎شود."

"سیمرغ به سبب صفات و استعدادهای خارق‎العاده‎ی ظاهری و معنوی‎اش، همه جا به منزله‎ی شاه مرغان تلقی شده است. چون نفوس ناطقه‎ی انسانی در فلسفه‎ی مشایی از عقل فعال یا جبرییل فایض شده است، جبرییل نیز نسبت به نفوس ناطقه‎ی انسانی، به‎منزله‎ی پدر یا ملک است. در چشم‎انداز عرفانی، پرواز پرندگان برای رسیدن به سیمرغ یا پادشاه خویش، به‎منزله‎ی عروج ارواح انسانی به سوی جبرییل یا عقل فعال است و بنابراین، سیمرغ در منطق‎الطیر عطار، رمز حق نیست، بلکه رمز جبرییل است و مرغان نیز ارواح آدمیان. این نکته‎ای است که هم حاج ملاهادی سبزواری و هم هانری کربن بدان توجه کرده‎اند."

 

مطرح شدن سیمرغ به عنوان شاه مرغان، پرواز پرندگان برای رسیدن به سیمرغ به منزله‎ی عروج ارواح انسانی و مرغان را با ارواح آدمیان نسبت دادن، بار دیگر جسارت ما را برای یکسان دانستن سفر کیخسرو و یارانش، با سفر مرغان افزایش می‎دهد.

"عطار نیشابوری در اثر جاویدان خود، منطق‎الطیر، از سیمرغ، ذات باری‎تعالی را اراده کرده و این‎که سرانجام سی مرغ به سیمرغ می‎رسند، وحدت در کثرت، و کثرت در وحدت را نشان داده است.

 

و تصویری که شهاب‎الدین سهروردی از سیمرغ به دست داده: پرواز کند بی‎جنبش و بپرد بی‎پر، و نزدیک شود بی‎قطع اماکن، و همه نقش‎ها از اوست و او خود بی‎رنگ، همه بدو مشغولند و او از همه فارغ... مبین این است که سیمرغ را چیزی در حد جلوه‎ی حق دانسته است.

 

مولانا نیز او را نماینده‎ی عالم بالا و مرغ خدا و مظهر عالی‎ترین پروازهای روح و انسان کامل شناخته است که به دلیل ناپیدا بودن آن، مثال تجرد و آیینه‎ی کمال نیز تواند بود. مرشد مولوی، شمس تبریزی نیز او را نقطه ی کمالی یافته است که دیگر مرغان به سوی او می‎روند و به دیدار قاف خرسند می‎شوند."

 

باورهای عامیانه

در رابطه با غایب شدن و جاودانگی کیخسرو روایت‎های فراوانی وجود دارد. اما موضوع جالب این‎که بیشتر روایت‎ها تشابهاتی دارند که قابل توجه است. در این روایت‎ها کیخسرو بعد از سال‎ها پادشاهی بر ایران زمین (در پی ندایی که شنیده یا خوابی که دیده و دانسته عمرش به پایان رسیده) تصمیم می‎گیرد از تاج و تخت کناره بگیرد و به سویی که فراخوانده شده، برود. هر یک از افسانه‎های عامیانه مکان خاصی را از جمله دهکده برفیان در شهرستان خمین، کوه گشار واقع در کوهستان خمسه‎ی جیرفت، کوه بهلول در کوهستان دالاهو کرمانشاه، گردنه‎ی بیژن در روستای شیبانی منطقه سی‎سخت، دامنه‎های کوه دنا و ... به عنوان محل ناپدید شدن کیخسرو ذکر می‎کنند.

 

اما حضور کوهی که کیخسرو به آن سمت می‎رود، غاری که در آن از نظرها پنهان می‎شود، چشمه‎ای که خود را در آن می‎شوید و یارانی که با او در این سفر نامعلوم همراه هستند از عناصر اصلی و ثابت افسانه‎ها و روایت‎ها به شمار می‎روند. در این افسانه‎ها گاهی تعداد یاران کیخسرو دو نفر، گاهی چهار نفر، هفت نفر، چهل نفر و در بسیاری از مواقع سی نفر است. جالب این است که همیشه یا همه این یاران از بین می‎روند و یا تنها بخشی از آنان زنده می‎مانند. موضوع قابل توجه دیگر این است که وقتی محل ناپدپد شدن کیخسرو، در منطقه سی‎سخت است، تعداد یاران و همرهان سی نفر ذکر شده و همین موضوع وجه تسمیه سی‎سخت به شمار می‎رود. مثلا در یکی از روایت‎ها، وقتی سی یار کیخسرو از شدت برف و سرما تلف می‎شوند، آن‎ها را در محلی که سرسخت نام داشته دفن می‎کنند. نام آن محل اکنون سی‎سخت است. در روایت دیگر، سی نفر از همراهان کیخسرو بر اثر وزش باد از کوه پرت می‎شوند، که آن محل به مناسبت مرگ آن سی نفر، سی‎سخت نامیده می‎شود. در روایت دیگری سی نفر از یاران شایسته و سرسخت کیخسرو در اثر برف و سرمای زیاد می‎میرند و به همین جهت به آن منطقه، سی‎سخت نام دادند.

 

بنابراین سفر کیخسرو در باورهای امروزی مردم با دانسته‎های اسطوره‎ای که از شاهنامه داریم یکسان است و از طرفی منافاتی با سفر مرغان (سی مرغ) ندارد. در روایت‎های فوق همراهی سی نفر با پادشاه و سرسختی آنان برای بودن با وی، تشابهاتی با سرسختی سی مرغ برای رسیدن به سیمرغ در منطق‎الطیر دارد. حضور عناصری همچون سفر دشوار، عبور از کوه از تشابهات دیگر روایت‎های مربوط به اسطوره کیخسرو و داستان ذکر شده در منطق‎الطیر است.

 

نتیجه

سفر ارادی (به مثابه‎ی ریاضت) کیخسرو (به مثابه‎ی شاه آرمانی و انسان یا روح متعالی) با همراهی یارانش (که باور مردم علاقمند است تعداد این یاران را 30 نفر فرض کند)، عبور از کوه‎ها (به مثابه‎ی دست یافتن به تعالی) و شتافتن به سوی مرگ (به مثابه‎ی فنا و آخرین مرحله‎ی عرفان)، در پی خوابی (به مثابه‎ی کشف و شهود) که می‎بیند، شبیه به سفر مرغان (سی مرغ – همان یاران کیخسرو) است تا به رمز سیمرغ (روح متعالی) دست یابند.

 

تن شستن کیخسرو در چشمه‎ی آب به معنی دست شستن از تعلقات دنیوی و از نظر پنهان شدن در غار به مفهوم بازگشت به اصل است.همچنین نام‎گذاری سی‎سخت به عنوان یکی از مکان‎هایی که به باور مردم پنهان شدن کیخسرو به همراه سی تن از یارانش در آن‎جا اتفاق افتاده با داستان سی مرغ قابل تامل است.