سی‎مرغ در سی‎سخت(تلاش باستان شناسان برای ارتباط بین اسطوره ها و تاریخ)

تاریخ‎دانان و باستان‎شناسان همواره سعی می‎کنند که ارتباطی میان اسطوره‎ها و باورهای افسانه‎ای مردمان با تاریخ یک سرزمین بیابند. در برخی از موارد شباهت‎های اعجاب‎آوری میان اسطوره و تاریخ یافت می‎شود و گاهی هم پیوندی در میان نیست.در ایران، شاهنامه کتابی است که جمع کثیری از مکان‎ها، شخصیت‎ها و رویدادهای اسطوره‎ای را در برمی‎گیرد. بسیاری از این عناصر اسطوره‎ای در قالب باورهای مردم به یادگار باقی مانده، تا جایی که به دانسته‎های عامیانه تبدیل شده است. حتی بیش‎از این، گاهی معانی و تاویل‎های عرفانی با مضامین اسطوره‎ای پیوند یافته‎اند.

کیخسرو یکی از شاهان اسطوره‎ای شاهنامه است که ویژگی‎های مشابه با شخصیت تاریخی کوروش کبیر دارد. علاوه بر این، داستان زندگی و پایان کار او هم در عرفان و هم در باورهای مردم متجلی شده است. از طرفی سیمرغ پرنده‎ای اسطوره‎ای است که گاهی یک شخصیت تاریخی قلمداد می‎شود و همچنین با مضامین عرفانی در فرهنگ ایرانی درآمیخته. این نوشتار قصد دارد رابطه‎‎ای را میان اسطوره کیخسرو و سیمرغ و باورهای عامیانه بیابد و در این راه از ادبیات عرفانی – فلسفی ایرانی بهره‎مند می‎شود. به عبارت دیگر، این مقاله تنها یک نظریه‎ی قابل نقد است که هدفش بررسی ساختارشناسی عرفانی یک افسانه و مکان‎مندی مربوط به آن است.

کیخسرو مرکب است از کی + خسرو. در اوستا به صورتKavi Haosravah ، در سانسکریت Sushravas و در پهلوی، kay – Husrav آمده است. خسرو در پهلوی به صورت husrav (نیک شهرت) و Xu-srav، در اوستا hu-sravah (به معنای نیک‎نامی و مشهور(T آمده و معرب آن "کسری" است. کوی در اوستا به معنی شاه و فرمانرواست." بنابراین می‎توانیم کیخسرو را شاه یا فرمانروای نیک‎‎نام معنی کنیم.

از پادشاهان کیانی است و در اوستا با تکریم و احترام از او یاد شده. در متون پهلوی او از جاودانانی است که در رستاخیز به یاری سوشیانس (موعود زرتشتیان) بر می‎خیزد. در شاهنامه او چهره‎ی یک شاه - پهلوان را به خود می‎گیرد.

کیخسرو فرزند سیاوش و نوه‎ی کیکاووس است. مادر کیخسرو فرنگیس، دختر افراسیاب تورانی است. پادشاه هفت کشور است. او را برپا دارنده‎ی کنگ‎دژ دانسته‎اند. کیخسرو پیش از آن‎که زرتشت ظهور کند، بر آیین مزدا آگهی داشت و آن را به کار می‎بست. (دینکرد، نهم، فصل 16، فقره 19). از میان کارهای او، بیش از همه، دو کار اهمیت دارد؛ یکی آن‎که بتکده‎ی بددینان را بر کنار دریاچه‎ی چیچست (دژبهمن در شاهنامه) ویران کرد (دینکرد، نهم، فصل 25، فقره 5، مینوک خرد، فصل 27، فقره 61) و در این باب در بندهشن نیز سخن رفته است... بنابر اشارات داتستان دینیگ (فصل 90، فقره 60)، کیخسرو آتش‎های مقدسی در کنگ که در آن‎جا پادشاهی می‎کرد بر فراز جبالی که میان ایران و توران واقع است، بنشاند. دومین کار بزرگ وی آن بود که افراسیاب و گرسیوز را کشت."

"کیخسرو بر خلاف بسیاری از پادشاهان بدنام و دژخوی، نه تنها پادشاه کامل بلکه انسان کامل نیز هست. او چون جمشید دارای جام جهان‎نماست که با چشم‎های همه‎بین خورشید و با بینش رازدان خدا، عین بینایی و دل‎آگاهی است."

"داستان پیدا شدن کیخسرو از این قرار است که شبی سروش به خواب گودرز آمده بدو گفت که چاره‎ی درد ایران در این است که کیخسرو، پسر سیاوش، را به ایران آورید و جز از گیو، پسر تو، کسی این کار را نتواند ساخت. گیو به امر پدرش گودرز رهسپار دیار توران شد، پس از چندی کیخسرو را پیدا کرده با مادرش فرنگیس به ایران آورد و به شاهی برگزید.

کیخسرو بعد از یک دوره پادشاهی آرمانی از همه تعلقات جهانی دست می‎شوید. نیایش به جای می‎آورد و پس از قبولاندن لهراسب به جانشینی خود به طور مرموزی ناپدید می‎شود. "بنا به روایت‎کتاب‎های پهلوی، کیخسرو ناپدید می‎شود ولی نمی‎میرد. وظیفه او بخصوص در این خواهد بود که گرشاسب پهلوان را در دوران سوشیانس بیدار کند." روایت مشابهی وجود دارد که: "کیخسرو در آخر عمر از دنیا دلسرد شد و یک هفته به نماز ایستاد و در به روی خود بست. شبی سروش را در خواب دید که به او مژده‎ی سفر مینوی داد و گفت لهراسب را جانشین خود گردان. کیخسرو از آن پس با بزرگان به کوه و بیابان رفت و دیگر او را نیافتند.

"دارمستتر افسانه به کوه رفتن و ناپدید شدن کیخسرو را با یکی از وقایع حماسه معروف هندوان مهابهاراتا مقایسه کرده است. در این حماسه یودهیشدهیرyudhisdhira از جهان بیزار شد و پس از تعیین جانشین خود با چهار برادرش به دامنه‎های کوه هیمالیا روی آوردند. همراهان او یکی پس از دیگری در راه از پای در می‎آمدند، اما یودهیشدهیر و سگ باوفایش دهرمه (dharma راستی) به بهشت قدم نهادند." چنان‎که جلوتر خواهیم دید، عناصر "شاه" یا "امیر"، "سفر به کوه"، "حضور همراهان در سفر"، "تن شستن در چشمه" و "ناپدید شدن" نه تنها با مضامین عرفانی در ارتباط است بلکه به عنوان باور در ذهن مردم تا امروز باقی مانده است.

معمولا از سفر معنوی پرندگان با عنوان رساله‎الطیر در ادبیات ایران یاد می‎شود. رساله‎الطیرها در آثار ابن سینا، امام محمد غزالی، سهروردی، عطار نیشابوری، نجم‎الدین رازی و ... وجود دارند. اگر بخواهیم معنای رمزی رساله‎الطیرها را به صورت خلاصه بیان کنیم، اشاره خواهیم کرد که: "در رساله‎الطیرها، نفوس مستعد به صورت پرندگانی ظاهر می‎شوند که با پرواز خود موانع سفر را یکی پس از دیگری طی می‎کنند تا به اصل و پادشاه خویش بپیوندند. این پیوند پس از ریاضت و ترک حواس صورت می‎گیرد و در حالتی میان خواب و بیداری، یا مرگ ارادی؛ و معرفت عرفانی نیز از طریق کشف و شهود به دست می‎آید و نه از طریق آگاهی و استدلال منطقی."

وقتی این چند خط بالا را با خواب دیدن و در ادامه به سوی مرگ ارادی رفتن کیخسرو، و همچنین سفر به همراه یاران مقایسه می‎کنیم، متوجه می‎شویم که سفر پرندگان شبیه به سفر کیخسرو و یارانش است. مطالعه رساله‎الطیرها ما را به این نظر نزدیک می‎کند که در همگی آن‎ها مرغان سفر دشواری را از فراز کوه‎ها پشت سر می‎گذارند. در این سفر یا امیر و سروری دارند و یا به دنبال پادشاه و هدفشان اختیار شاه مرغان است.

"هندرسن، یکی از شاگردان یونگ، در مقاله‎ای پرنده را یکی از "سمبل‎های تعالی" شمرده است." و "ابن سینا اولین کسی است که معراج روح را از عالم خاک به سوی افلاک، در رمز پرواز مرغ و عبور او از کوه‎ها بیان کرده است."

توجه به مطالب فوق باز هم نکات مشابهی از سفر کیخسرو و یارانش و سفر مرغان را به ما یادآوری می‎کند. کیخسرو و یارانش بسان همان مرغانی هستند که در فکر معراج روح از عالم خاک به سوی افلاک هستند و از فراز کوه‎ها سفر می‎کنند. این سفر یک سفر صعودی است و مفهوم به بلندا دست یافتن یا به عبارتی به تعالی رسیدن را در بطن خود دارد.

"سیمرع چنان‎که از شاهنامه برمی‎آید، مرغی است ایزدی که بر کوه البرز آشیان دارد و زال را با بچگان خویش می پرورد. هنگامی‎هم که زال با آغوش حانواده بر می‎گردد، پری از سیمرغ با خود می‎آورد تا هنگام درماندگی وی را به یاری بطلبد. دو بار دیگر سیمرغ در شاهنامه ظاهر می‎شود و هر بار گرهی از کار فروبسته‎ی زال می‎گشاید: یک بار هنگام زادن رستم از مادر و بار دیگر در نبرد رستم و اسفندیار، هنگامی که رستم و رخش زخم‎های سهمگین برداشته بودند و زال با چاره‎جویی سیمرغ بر درخت گز دست یافت و رستم با پیکان به زهر آبداده، کار اسفندیار را یکسره کرد."

سیمرغ در باور ایرانیان مقام ویژه‎ای دارد: "وقتی هفت کشور پدید آمدند، سیمرغ به دریای فراخکرد رفت و بر درخت بس تخمه منزل گزید. زرتشت در دومین دیدار خود در مجمع امشاسپندان به زیارت بهمن رفت و در آن‎جا از میان مرغان با سیمرغ دیدار کرد." از طرفی "بعضی از صفت‎هایی که در اوستا و دیگر کتاب‎های مذهبی زرتشتی و شاهنامه به سیمرغ نسبت داده شده است کاملا رنگ انسانی دارد، مانند چاره‎گری، پزشکی یا سخن گفتن.

در بخش نود و هفتم فروردین یشت آمده است: فروهر پاکدین سئن پسر اهوم ستوت را می‎ستاییم؛ نخستین کسی که با صد نفر پیرو در این زمین ظهور کرد. در بخش صد و بیست و ششم فروردین یشت نیز از یک خانواده به نام سئن و سه تن از افراد آن یاد شده است. همین شخصیت روحانی است که به احتمال قوی در وجود سیمرغ افسانه‎ای حلول کرده و با آن آمیخته شده است و شاید به همین دلیل، بعضی از فرهنگ‎های فارسی سیمرغ را نام حکیم و دانایی دانسته‎اند؛ مثلا در برهان قاطع چنین آمده است: سیمرغ به معنای نام حکیمی است که زال در خدمت او کسب کمال کرد.

در متون پهلوی نیز بدین نام بر می‎خوریم. در بند پنجم فصل ششم از دینکرت، آنجا که از دستورات دین زرتشت سخن می‎گوید، درباره‎ی سئن چنین آمده است: سئنه صد سال پس از ظهور زرتشت متولد شد و دویست سال پس از ظهور دین درگذشت. او نخستین پیرو مزدیسناست که صد سال زندگی کرد و با صد تن از مریدان خویش به روی زمین آمد. در بند 17 از فصل 24 کتاب نهم دینکرت، سئنه از شاگردان زرتشت معرفی شده است. " این‎که سیمرغ مرغ ارزشمندی است و حتی به قالب انسانی حکیم در می‎آید ما را به یکسان دانستن سفر مرغان -که معمولا پادشاهی (به نام سیمرغ) دارند و یا به طلب پادشاهی می‎روند- با سفر کیخسرو و یارانش تشویق می‎کند. ما می‎توانیم سیمرغ را کیخسرو و سی مرغ را یاران او قلمداد کنیم.

"شیخ اشراق معتقد است وقتی نفس پاک شود انوار الهی شخص را فرو می‎گیرند و مانند آهن گداخته‎ای که در مجاورت آتش خاصیت سوزاندن می‎یابد، او هم در اجسام و نفوس تاثیر می‎کند و جهان ماده مطیع او می‎شود. به‎خصوص پادشاه اگر در آیات جبروت بیاندیشد و با عشق نورانی خود را تلطیف کند و به احسان و دادگری متصف شود بر دشمنان پیروز می‎گردد. شیخ اشراق در این مورد با استناد به آیاتی از قرآن، چنین پادشاهی را از جمله‎ی حزب خدا می‎داند که به فرموده‎ی حق، پیروز و رستگار است. سپس با ستایش بسیار به دو تن از پادشاهان داستانی ایران، فریدون و کیخسرو اشاره می‎کند که چون در حد توانایی خویش حق را ستایش و پرستش کردند، از فیض کیان خره به بزرگی و قدرت رسیده و منشاء خیر و عدل گشته و بر دشمنان خود ضحاک و افراسیاب پیروز شده‎اند.

سهروردی در باب فرٌ و پادشاهان فرهٌ‎مند از جمله فریدون و کیخسرو می‎گوید: و نوری که معطی تایید است که نفس و بدن و بدو قوی روشن گردد در لغت پارسیان خره گویند و آن‎چه ملوک خاص باشد آن را کیان خره گویند. و از آن جمله کسانی که بدین نور و تایید رسیدند خداوند نیرنگ ملک افریدون... و دوم از ذریت او ملک ظاهر کیخسرو مبارک که تقدس و عبودیت را بر پای داشت از قدس صاحب سخن شد و غیب با او سخن گفت و نفس او به عالم اعلی عروج کرد و متنقش گشت به حکمت حق تعالی و انوار حق تعالی او را پیدا شد و پیش او باز آمد و معنی کیان خره دریافت و آن روشنی است که در نفس قاهر پدید آید که سبب آن گردن‎ها او را خاضع شوند."

"سیمرغ به سبب صفات و استعدادهای خارق‎العاده‎ی ظاهری و معنوی‎اش، همه جا به منزله‎ی شاه مرغان تلقی شده است. چون نفوس ناطقه‎ی انسانی در فلسفه‎ی مشایی از عقل فعال یا جبرییل فایض شده است، جبرییل نیز نسبت به نفوس ناطقه‎ی انسانی، به‎منزله‎ی پدر یا ملک است. در چشم‎انداز عرفانی، پرواز پرندگان برای رسیدن به سیمرغ یا پادشاه خویش، به‎منزله‎ی عروج ارواح انسانی به سوی جبرییل یا عقل فعال است و بنابراین، سیمرغ در منطق‎الطیر عطار، رمز حق نیست، بلکه رمز جبرییل است و مرغان نیز ارواح آدمیان. این نکته‎ای است که هم حاج ملاهادی سبزواری و هم هانری کربن بدان توجه کرده‎اند."

مطرح شدن سیمرغ به عنوان شاه مرغان، پرواز پرندگان برای رسیدن به سیمرغ به منزله‎ی عروج ارواح انسانی و مرغان را با ارواح آدمیان نسبت دادن، بار دیگر جسارت ما را برای یکسان دانستن سفر کیخسرو و یارانش، با سفر مرغان افزایش می‎دهد.

و تصویری که شهاب‎الدین سهروردی از سیمرغ به دست داده: پرواز کند بی‎جنبش و بپرد بی‎پر، و نزدیک شود بی‎قطع اماکن، و همه نقش‎ها از اوست و او خود بی‎رنگ، همه بدو مشغولند و او از همه فارغ... مبین این است که سیمرغ را چیزی در حد جلوه‎ی حق دانسته است.

مولانا نیز او را نماینده‎ی عالم بالا و مرغ خدا و مظهر عالی‎ترین پروازهای روح و انسان کامل شناخته است که به دلیل ناپیدا بودن آن، مثال تجرد و آیینه‎ی کمال نیز تواند بود. مرشد مولوی، شمس تبریزی نیز او را نقطه ی کمالی یافته است که دیگر مرغان به سوی او می‎روند و به دیدار قاف خرسند می‎شوند."

در رابطه با غایب شدن و جاودانگی کیخسرو روایت‎های فراوانی وجود دارد. اما موضوع جالب این‎که بیشتر روایت‎ها تشابهاتی دارند که قابل توجه است. در این روایت‎ها کیخسرو بعد از سال‎ها پادشاهی بر ایران زمین (در پی ندایی که شنیده یا خوابی که دیده و دانسته عمرش به پایان رسیده) تصمیم می‎گیرد از تاج و تخت کناره بگیرد و به سویی که فراخوانده شده، برود. هر یک از افسانه‎های عامیانه مکان خاصی را از جمله دهکده برفیان در شهرستان خمین، کوه گشار واقع در کوهستان خمسه‎ی جیرفت، کوه بهلول در کوهستان دالاهو کرمانشاه، گردنه‎ی بیژن در روستای شیبانی منطقه سی‎سخت، دامنه‎های کوه دنا و ... به عنوان محل ناپدید شدن کیخسرو ذکر می‎کنند.

اما حضور کوهی که کیخسرو به آن سمت می‎رود، غاری که در آن از نظرها پنهان می‎شود، چشمه‎ای که خود را در آن می‎شوید و یارانی که با او در این سفر نامعلوم همراه هستند از عناصر اصلی و ثابت افسانه‎ها و روایت‎ها به شمار می‎روند. در این افسانه‎ها گاهی تعداد یاران کیخسرو دو نفر، گاهی چهار نفر، هفت نفر، چهل نفر و در بسیاری از مواقع سی نفر است. جالب این است که همیشه یا همه این یاران از بین می‎روند و یا تنها بخشی از آنان زنده می‎مانند. موضوع قابل توجه دیگر این است که وقتی محل ناپدپد شدن کیخسرو، در منطقه سی‎سخت است، تعداد یاران و همرهان سی نفر ذکر شده و همین موضوع وجه تسمیه سی‎سخت به شمار می‎رود. مثلا در یکی از روایت‎ها، وقتی سی یار کیخسرو از شدت برف و سرما تلف می‎شوند، آن‎ها را در محلی که سرسخت نام داشته دفن می‎کنند. نام آن محل اکنون سی‎سخت است. در روایت دیگر، سی نفر از همراهان کیخسرو بر اثر وزش باد از کوه پرت می‎شوند، که آن محل به مناسبت مرگ آن سی نفر، سی‎سخت نامیده می‎شود. در روایت دیگری سی نفر از یاران شایسته و سرسخت کیخسرو در اثر برف و سرمای زیاد می‎میرند و به همین جهت به آن منطقه، سی‎سخت نام دادند.

بنابراین سفر کیخسرو در باورهای امروزی مردم با دانسته‎های اسطوره‎ای که از شاهنامه داریم یکسان است و از طرفی منافاتی با سفر مرغان (سی مرغ) ندارد. در روایت‎های فوق همراهی سی نفر با پادشاه و سرسختی آنان برای بودن با وی، تشابهاتی با سرسختی سی مرغ برای رسیدن به سیمرغ در منطق‎الطیر دارد. حضور عناصری همچون سفر دشوار، عبور از کوه از تشابهات دیگر روایت‎های مربوط به اسطوره کیخسرو و داستان ذکر شده در منطق‎الطیر است.

سفر ارادی (به مثابه‎ی ریاضت) کیخسرو (به مثابه‎ی شاه آرمانی و انسان یا روح متعالی) با همراهی یارانش (که باور مردم علاقمند است تعداد این یاران را 30 نفر فرض کند)، عبور از کوه‎ها (به مثابه‎ی دست یافتن به تعالی) و شتافتن به سوی مرگ (به مثابه‎ی فنا و آخرین مرحله‎ی عرفان)، در پی خوابی (به مثابه‎ی کشف و شهود) که می‎بیند، شبیه به سفر مرغان (سی مرغ – همان یاران کیخسرو) است تا به رمز سیمرغ (روح متعالی) دست یابند.

تن شستن کیخسرو در چشمه‎ی آب به معنی دست شستن از تعلقات دنیوی و از نظر پنهان شدن در غار به مفهوم بازگشت به اصل است.همچنین نام‎گذاری سی‎سخت به عنوان یکی از مکان‎هایی که به باور مردم پنهان شدن کیخسرو به همراه سی تن از یارانش در آن‎جا اتفاق افتاده با داستان سی مرغ قابل تامل است.