امر به معروف غیر از خشونت است اخوی

[ابراهیم هادی]

امر به معروف غیر از خشونت است
امر به معروف
امر به معروف و نهى از منكر، به دو صورت انجام مى‏شود:
1ـ به عنوان وظیفه‏اى عمومى و همگانى كه هر كس به مقدار توانایى خود باید به آن اقدام نماید.
2ـ وظیفه‏اى كه یك گروه سازمان یافته و منسجم آن را به عهده دارد و با قدرت، آن را پى ‏مى ‏گیرد. چنان كه اگر راننده‏اى در خیابان خلاف كند، هم سایر رانندگان با چراغ و بوق به او اعتراض مى ‏كنند و هم پلیس راهنمایى براى برخورد قاطع با متخلّف وارد صحنه مى‏ شود.
وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آل عمران ـ 104)
و باید از میان شما گروهى [مردم را] به نیكى دعوت كنند و به كار شایسته وا دارند و از زشتى باز دارند و آنان همان رستگارانند.
به دنبال آیات پیشین كه مسئله اخوت و اتحاد را توصیف می كرد در این آیه اشاره به مسئله "امر به معروف" و "نهى از منكر" شده كه در حقیقت به منزله یك پوشش اجتماعى براى محافظت جمعیت است، زیرا اگر مسئله امر به معروف و نهى از منكر در میان نباشد عوامل مختلفى كه دشمن بقاى "وحدت اجتماعى" هستند، همچون موریانه از درون، ریشه ‏هاى اجتماع را مى ‏خورند، و آن را از هم متلاشى می سازند، بنابراین حفظ وحدت اجتماعى بدون نظارت عمومى ممكن نیست!

طرح یک سوال‏ مهم:
در اینجا این سوال پیش مى‏ آید كه ظاهر "منكم امة" این است كه این امت بعضى از جمعیت مسلمانان را تشكیل مى ‏دهد، نه همه آنها را و به این ترتیب وظیفه امر به معروف و نهى از منكر جنبه عمومى نخواهد داشت، بلكه وظیفه طایفه خاصى است، اگر چه انتخاب و تربیت این جمعیت، وظیفه همه مردم است.
به عبارت دیگر این دو وظیفه واجب كفایى است نه عینى، با اینكه از دیگر آیات قرآن بر مى ‏آید كه این دو وظیفه جنبه عمومى دارد، و به عبارت دیگر واجب عینى است نه واجب كفایى، مثلا در چند آیه بعد از این آیه مى‏ خوانیم: كُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَر" شما بهترین امتى بودید كه به سود مردم مبعوث شدید، چه اینكه امر به معروف و نهى از منكر مى‏ كنید".
باید در انجام این فریضه الهى و دعوت به سوى حق و مبارزه با فساد، دلسوزى و حسن نیت و پاكى هدف را فراموش نكرد، و جز در موارد ضرورت، از راه هاى مسالمت ‏آمیز وارد شد و نباید انجام این وظیفه را مساوى با خشونت گرفت
در سوره "العصر" مى ‏فرماید: "همه مردم در زیانند جز آنان كه ایمان و عمل صالح دارند و دعوت به حق و توصیه به صبر و استقامت مى ‏كنند"
طبق این آیات و مانند آنها این دو وظیفه اختصاص به دسته معینى ندارد.

پاسخ‏ :
دقت در مجموع این آیات پاسخ سوال را روشن مى‏ سازد، زیرا چنین استفاده مى‏ شود كه "امر به معروف و نهى از منكر" دو مرحله دارد:
یكى "مرحله فردى" كه هر كس موظف است به تنهایى ناظر اعمال دیگران باشد، و دیگرى "مرحله دسته جمعى" كه امتى موظفند براى پایان دادن به نابسامانی هاى اجتماع دست به دست هم بدهند و با یكدیگر تشریك مساعى كنند.
قسمت اول وظیفه عموم مردم است، و چون جنبه فردى دارد طبعاً شعاع آن محدود به توانایى فرد است، اما قسمت دوم شكل واجب كفایى به خود مى‏ گیرد و چون جنبه دسته جمعى دارد و شعاع قدرت آن وسیع و طبعاً از شئون حكومت اسلامى محسوب مى‏ شود، این دو شكل از مبارزه با فساد و دعوت به سوى حق، از شاهكارهاى قوانین اسلامى محسوب مى‏ گردد و مسئله تقسیم كار را در سازمان حكومت اسلامى و لزوم تشكیل یك گروه نظارت بر وضع اجتماعى و سازمان هاى حكومت مشخص مى‏ سازد.
والدین و نوجوان
امر به معروف از خشونت جداست
در پایان این بحث تذكر این نكته نیز لازم است كه باید در انجام این فریضه الهى و دعوت به سوى حق و مبارزه با فساد، دلسوزى و حسن نیت و پاكى هدف را فراموش نكرد، و جز در موارد ضرورت، از راه هاى مسالمت ‏آمیز وارد شد و نباید انجام این وظیفه را مساوى با خشونت گرفت.
ولى متاسفانه بعضى افراد به هنگام انجام این وظیفه، در غیر موارد ضرورت، از راه خشونت آمیز وارد مى‏ شوند و گاهى متوسل به الفاظ زشت و زننده مى‏ گردند.
و لذا مى ‏بینیم این نوع امر به معروف ‏ها نه تنها اثر خوبى از خود نمى‏ گذارد، بلكه گاهى نتیجه معكوس هم مى ‏دهد، در حالى كه روش پیامبر صلی الله و علیه وآله و سیره ائمه هدى علیهم السلام نشان مى ‏دهد كه آنها به هنگام اجراى این دو وظیفه، آنها را با نهایت لطف و محبت مى ‏آمیختند و به همین دلیل سر سخت‏ ترین افراد به زودى در برابر آنها تسلیم مى ‏شدند.

امر به معروف و نهی از منکر در روایات
درباره امر به معروف و نهى از منكر، روایات بسیارى آمده كه از نقل آنها صرف نظر و به این مقدار بسنده مى‏ كنیم:
1ـ امام على علیه السلام فرمود: اگر امر به معروف و نهى از منكر ترك شود، كارهاى نیك و خیر تعطیل و اشرار و بَدان مسلّط مى‏شوند. (نهج البلاغه، نامه 47)
2ـ "امر به معروف و نهى از منكر دو فریضه بزرگ الهى است كه بقیه فرائض با آنها برپا مى‏ شوند، به وسیله این دو، راه ها امن مى‏گردد و كسب و كار مردم حلال مى‏ شود، حقوق افراد تأمین مى‏ گردد، و در سایه آن زمین ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته مى ‏شود، و در پرتو آن همه كارها رو به راه مى‏ گردد." (وسائل كتاب امر به معروف و نهى از منكر باب 1، حدیث 6، صفحه 395، جلد 11)
3ـ پیغمبر اكرم صلی الله و علیه وآله مى‏فرماید: كسى كه امر به معروف و نهى از منكر كند، جانشین خداوند در زمین، و جانشین پیامبر و كتاب او است." (مجمع البیان در تفسیر آیه فوق)
4ـ امام علی علیه السلام فرمودند: تمام كارهاى نیك و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور"! (نهج البلاغه كلمات قصار شماره- 374)
فلاح و رستگارى، تنها در نجات و رهایى خود خلاصه نمى‏شود، بلكه نجات و رشد دیگران نیز از شرایط فلاح است. «یَأْمُرُونَ»، «یَنْهَوْنَ»، «أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»
بحث لغوی:
"امت" در اصل از ماده "ام" به معنى هر چیزى است كه اشیاء دیگرى به آن ضمیمه گردد و به همین جهت "امت" به جماعتى كه جنبه وحدتى در میان آنها باشد گفته مى ‏شود؛ خواه وحدت از نظر زمان یا از نظر مكان و یا از نظر هدف و مرام باشد، بنابراین به اشخاص متفرق و پراكنده "امت" گفته نمى ‏شود.

پیام ‏های آیه:
1ـ در جامعه اسلامى، باید گروهى بازرس و ناظر كه مورد تأیید نظام هستند، بر رفتارهاى اجتماعى مردم نظارت داشته باشند. «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ»
2ـ اصلاح جامعه و جلوگیرى از فساد، بدون قدرتِ منسجم و مسئول مشخّص امكان ندارد. «مِنْكُمْ أُمَّةٌ»
3ـ دعوت‏ كننده‏ى به خیر و معروف باید اسلام‏ شناس، مردم‏ شناس و شیوه شناس باشد. لذا بعضى از امّت این وظیفه را به عهده دارند، نه همه آنها. «مِنْكُمْ أُمَّةٌ»
4ـ دعوت به خیر و امر به معروف و نهى از منكر، باید به صورت دائمى باشد، نه موسمى و موقّتى.«یَدْعُونَ»، «یَأْمُرُونَ»، «یَنْهَوْنَ»
5ـ امر به معروف، بر نهى از منكر مقدّم است. اگر راه معروف‏ ها باز شود، زمینه براى منكر كم مى ‏گردد. «یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»
6ـ كسانى كه براى رشد و اصلاح جامعه دل مى‏ سوزانند، رستگاران واقعى هستند و گوشه ‏گیرانِ بى‏ تفاوت را از این رستگارى سهمى نیست. «أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»
7ـ فلاح و رستگارى، تنها در نجات و رهایى خود خلاصه نمى‏شود، بلكه نجات و رشد دیگران نیز از شرایط فلاح است. «یَأْمُرُونَ»، «یَنْهَوْنَ»، «أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»