بازی آنلاین
آپلود عکس
23-12-2014، 12:16
با آغاز سلطنت رضاشاه در سالهاي نخست دهه اول 1300 ش، نظام سياسي حاکم در روندي تدريجي ولي مداوم سياست اسلام‌زدايي و تحقير علما و روحانيون ديني و اسلامي را مورد توجه جدي قرار داده جهت کاهش نقش دين اسلام و تشيع در شؤون مختلف سياسي، اجتماعي، فرهنگي، قضايي و غيرو گامهاي بزرگي برداشت. بدين ترتيب در دوران شانزده ساله حکومت استبدادي و خودکامه رضاشاه روحانيت اسلام به انحاء گوناگون تحت فشار و آزار و اذيت قرار گرفتند و حکومت جهت کم‌رنگ کردن نقش مذهب در جامعه و صدمه زدن به باورهاي ديني و اسلامي مردم کشور از اقشار مختلف از هيچ تلاشي فروگذار نکرد. در همان حال افراد و گروههايي که با تأسي به روشهاي فکري ـ فرهنگي و فلسفي با دين اسلام و مذهب تشيع مبارزه و مخالفت مي‌کردند از سوي حکومت تشويق و ترغيب شدند.
در دوران رضاشاه اعمال فشار و هجمه حکومت و طرفداران آن به اسلام و تشيع همه جانبه و سراسر تخريبگرانه بود. بر همين اساس هم بود که پس از سقوط ديکتاتور و آغاز سلطنت محمدرضاشاه جريانات اسلامگرا گسترش چشمگيري داشته مردم دربند ِ کشور مفري دوباره براي ظهور و بروز باورهاي ديني و گسترش شعائر اسلامي و ديني پيدا کردند. با اين احوال هنوز خطرات فکري ـ فرهنگي و تبليغاتي ضد ديني کاملاً از ميان نرفته بود و در همان حال بسياري از رجال، دولتمردان، و کارگزاران حکومت چنانکه بايد در راه حفظ و تحکيم منافع ملي کشور حميت نشان نداده با گرايش و حمايت پيدا و پنهان از سياست کشورهاي بيگانه به حقوق اساسي ملت ايران توجهي نشان نمي‌دادند. در چنين فضايي بود که زمينه‌هاي شکل‌گيري و فعاليت جمعيت فدائيان اسلام فراهم شد، تا از يک سو در برابر جريانات فکري ـ سياسي ضد اسلامي و دين‌زدايي بايستد و از سوي ديگر در برابر جريانات و تشکلهاي سياسي ـ مديريتي وابسته به بيگانگان به مبارزه برخيزد و از منافع کشور دفاع کند. 1
مهمترين جرياني که موجبات تأسيس سريع جمعيت فدائيان اسلام را فراهم آورد تفکرات و اقدامات فکري ـ فرهنگي و تبليغاتي احمد کسروي و پيروان او بر ضد دين اسلام و تشيع بود. احمد کسروي که در تمام دوران سلطنت رضاشاه بر فعاليتهاي ضد مذهبي‌اش ادامه داده بود، پس از شهريور 1320 نيز اين روند را تداوم بخشيد. او در برخي آثارش مانند شيعي‌گري و ورجاوند بنياد و غيره حملات توهين‌آميز شديدي را متوجه دين اسلام و به ويژه مذهب تشيع کرده و درباره برخي از ائمه اطهار سخنان ناروا و اهانت‌آميزي ذکر کرده بود و در همان حال با حمايت گروهي از پيروانش از برخورد فيزيکي نيز با مخالفان خود اجتناب نمي‌کرد. تا جايي که طي سالهاي 1320ـ 1324 ش اعتراضات فراواني از سوي علما و روحانيون و مردم مسلمان کشور از اقشار مختلف به دنبال آورد. در چنين اوضاعي بود که سيد مجتبي نواب صفوي پس از هشدارهايي چند در 8 ارديبهشت 1324 به احمد کسروي حمله کرده او را مجروح و روانه بيمارستان ساخت و خود دستگير و مدتي زنداني شد.
به دنبال اين اقدام نواب صفوي آشکار شد که فضاي عمومي کشور از حمله او به کسروي که آشکارا شعائر اسلامي و شيعي را مورد تمسخر قرار مي‌داد، خرسند شده است. با اين حال کسروي از مخالفت با اسلام و تشيع دست‌بردار نبود. از سوي ديگر نواب صفوي پس از آزادي از زندان بر اين باور قرار گرفت که جهت مبارزه منسجم با جريانات فکري‌اي نظير کسروي چاره‌اي جز تشکيل جمعيت و يا تشکلي منظم ندارد. به اين دليل بود که در همان سال 1324 جمعيت فدائيان اسلام اعلام موجوديت کرد. 2 و هنگامي که کسروي حاضر نشد از اقدامات ضد ديني خود عدول کند نهايتاً در 20 اسفند 1324 همراه با منشي خود حدادپور توسط سيد حسين امامي و سيد علي‌محمد امامي از اعضاي فدائيان اسلام به قتل رسيد. و اين اقدام از سوي بسياري از علما و مردم مسلمان کشور مورد حمايت قرار گرفت.
آيت‌الله حاج حسين قمي که گفته مي‌شد فتواي قتل کسروي را صادر کرده بود طي تلگرافي از دولت وقت خواست تا متهمان به قتل کسروي را از زندان آزاد کند. 4
مدت کوتاهي پس از قتل کسروي نواب صفوي سفرهاي تبليغي و ارشادي خود را به شهرهاي مختلف آغاز کرد و با تشريح اهداف و برنامه‌هاي جمعيت فدائيان اسلام نسبت به جذب و عضويت نيروهاي اسلامگرا و مذهبي در جمعيت ابراز تمايل کرد. 5 و بدين ترتيب به تدريج افراد زيادي به اين جمعيت علاقمندي نشان دادند.
از جمله اقدامات نواب صفوي و جمعيت فدائيان اسلام در سال 1327 دفاع از حقوق ملت مظلوم فلسطين و اعلام آمادگي آنان براي اعزام به آن کشور و دفاع از فلسطينيان در برابر تجاوز کاريهاي دولت جديدالتأسيس اسرائيل بود. در همان زمان وقتي رژيم پهلوي در صدد برآمد جنازه موميايي شده رضاشاه را در نجف اشرف به خاک سپارد بار ديگر نواب‌صفوي ضمن مخالفت با اين اقدام، علماي اسلام را به جلوگيري از اين طرح فراخواند و بدين ترتيب طرح رژيم براي دفن جسد رضاشاه در نجف با شکست روبهرو شد. ضمن اين که فدائيان اسلام براي جلوگيري از انتقال جسد رضاخان به ايران نيز از هيچ تلاشي فروگذار نکردند. در همين زمان رژيم پهلوي تلاشي بسيار کرد تا ميان نواب صفوي و فدائيان اسلام با حوزه علميه قم و به ويژه آيت‌الله العظمي بروجردي اختلاف ايجاد کند و چنان وانمود سازد که اقدامات تندروانه فدائيان اسلام نمي‌تواند مورد تأييد حوزه علميه قم و آيت‌الله‌العظمي بروجردي قرار گيرد. مدارک موجود نيز نشان مي‌دهد که تا حدودي در اين طرح موفقيتهايي به دست آوردند. 6
در جريان سوء قصد به شاه در 15 بهمن 1327 فدائيان اسلام و شخص نواب صفوي نيز تحت تعقيب قرار گرفتند. با اين حال و به رغم دستگيري دهها تن از اعضا و طرفداران فدائيان اسلام، مأموران حکومت از دستگيري نواب صفوي عاجز ماندند. و هنگامي که شاه در صدد برآمد با تشکيل مجلس مؤسساني دلخواه به تغيير برخي اصول قانون‌اساسي و نيز الغاي مذهب جعفري از قانون رسمي کشور اقدام کند، فدائيان اسلام بار ديگر در برابر اقدام خلاف قاعده حکومت موضع مخالف گرفتند و به همين دليل طرح الغاي مذهب جعفري از قانون اساسي کشور ناکام ماند. 7
از ديگر مبارزات فدائيان اسلام در اين مقطع مخالفت با وقوع تقلبات گسترده در انتخابات مجلس شوراي ملي دوره شانزدهم بود. در انتخابات مجلس شانزدهم به ويژه عبدالحسين هژير وزير دربار وقت تقلبات گسترده‌اي به نفع داوطلبان طرفدار دربار انجام داد. هژير در همان حال مهره شناخته شده دولت بريتانيا در ايران به شمار مي‌رفت و با سفارت بريتانيا در تهران نيز روابط پيدا و پنهاني داشت. 8 پيش از آن، انتخاب هژير به پست نخست‌وزيري از سوي شاه و رأي اعتماد مجلس مورد تأييد دربار به او در 23 خرداد 1327 سخت با مخالفت جمعيت فدائيان اسلام روبهرو شده بود و در هماهنگي با آيت‌الله کاشاني، نواب صفوي تظاهرات گسترده‌اي بر ضد هژير بر پا ساخت که طي آن دهها تن مجروح شدند. 9 و به دنبال آن نواب صفوي و دهها تن ديگر از مخالفان دولت هژير دستگير و زنداني شدند، ولي تحت فشار افکار عمومي نواب آزاد شد. 10
به دنبال آشکارتر شدن نقش گسترده هژير در تقلبات صورت گرفته در انتخابات دوره شانزدهم مجلس شوراي ملي، در روز 13 آبان 1328 سيد حسين امامي از اعضاي فدائيان اسلام او را در مسجد سپهسالار هدف گلوله قرار داده به قتل رسانيد. 11 سيد حسين امامي دستگير، محاکمه و در 17 آبان 1328 اعدام شد. گو اينکه اعدام سيد حسين امامي طرفداران او در فدائيان اسلام و بسياري از ديگر گروههاي سياسي ـ مذهبي را اندوهگين ساخت اما دربار و مخالفان حاکميت ملي ايرانيان بر سرنوشت خود را يک گام بزرگ به عقب‌نشيني واداشت. و به دنبال آن انتخابات دوره 16 مجلس در تهران لغو شد و با تجديد انتخابات گروهي از طرفداران و اعضاي جبهه ملي و آيت‌الله کاشاني وارد مجلس شانزدهم شدند تا در نهضت ملي شدن صنعت نفت ايران گامهاي استواري براي ملت ايران بردارند. 12
در اين مقطع به رغم فشارهاي حکومت فدائيان اسلام انسجام دروني و تشکيلاتي قابل اعتنايي پيدا کرد و روابط نزديکي با گروههاي سياسي ـ مذهبي طرفدار ملي شدن صنعت نفت ايران و قطع سلطه اجانب از نفت و حاکميت ملي ايران برقرار کرده بود. از جمله مهمترين اعضاي جمعيت فدائيان اسلام در سالهاي پاياني دهه 1320عبارت بودند: 1. سيد مجتبي نواب صفوي 2. سيد عبدالحسين واحدي 3. سيد حسين هاشمي 4. ابوالقاسم گازري 5. ميرزا ابوالقاسم رفيعي 6. احمد عشقي 7. سيد محمد واحدي 8. محمد نيک‌بين 9.علي احرار 10. سيد حسن و سيد حسين امامي 11. خليل طهماسبي 12. جعفر امامي 13. شمس قنات‌آبادي 14. اميرعبدالله کرباسچيان 15. اسماعيل زين‌ساز 16. کاظم نيک‌نژاد 17. دکتر محمد شريف 18. استاد محمد بناء 19. عباس کاظمي 20 شيخ مهدي دولابي و دهها تن ديگر که اسامي تمام آنان در اين مقال نمي‌گنجد. 13
از ديگر اقدامات مهم و سرنوشت‌ساز فدائيان اسلام در 16 اسفند 1329 ترور سپهبد حاجيعلي رزم‌آرا نخست‌وزير وقت بود. رزم‌آرا از آغاز نخست‌وزيري در 5 تير 1329 تلاشهاي پيدا و پنهان بسياري را براي جلوگيري از ملي شدن صنعت نفت آغاز کرده و در راه تلاشهاي پيگير نمايندگان مجلس و مردم کشور از اقشار مختلف براي ملي کردن صنعت نفت مانع‌تراشيهاي بسيار مي‌کرد. تا جايي که به نظر مي‌رسيد درشرايط پشتيباني انگلستان و دربار و نيز آمريکاييان از رزم‌آرا موضوع ملي کردن صنعت نفت با مشکلي جدي روبهرو شده باشد. در چنين وضعيتي بود که با موافقت ضمني آيت‌الله کاشاني و گروههاي سياسي طرفدار جبهه ملي فدائيان اسلام طرح ترور رزم‌آرا را مورد توجه قرار داده و در 16 اسفند 1329 خليل طهماسبي او را در مسجد سپهسالار به قتل رسانيد. 14
مدت کوتاهي پس از قتل رزم‌آرا نمايندگان مجلس شوراي ملي قانون ملي شدن صنعت نفت ايران را تصويب کردند. خليل طهماسبي پس از ماهها زندان نهايتاً طبق مصوبه مجلس شوراي ملي در 16 مرداد 1331 بي‌گناه شناخته شد و چند ماه بعد در 19 آبان 1331 در ميان استقبال گسترده مردم از زندان آزاد شد. 15 با اين احوال در واپسين ماههاي نخست‌وزيري حسين علا (اسفند 1329) بسياري از اعضاي برجسته و هواداران جمعيت فدائيان اسلام دستگير شدند.
نواب صفوي و برخي ديگر از اعضاي برجسته فدائيان اسلام با آغاز نخست‌وزيري دکتر مصدق به زودي با او اختلافاتي پيدا کردند؛ نواب صفوي معتقد بود برخي از اعضاي کابينه مصدق به بيگانگان وابستگي دارند و در همان حال دکتر مصدق به اجراي احکام اسلام علاقه‌اي نشان نمي‌دهد. فدائيان اسلام معتقد بودند در ملي شدن صنعت نفت و نخست‌وزيري مصدق نقش قابل توجهي داشته‌اند و اينک انتظار دارند نخست‌وزير با قطع ايادي بيگانه طرحهايي براي اجرا شدن قوانين اسلامي در کشور ارائه دهد. از سوي ديگر گرايش مصدق به سوي سياست آمريکا از ديگر دلايل اختلاف او با فدائيان اسلام بود. نواب‌صفوي معتقد بود دکتر مصدق در شرايط حمايتهاي گسترده مردم کشور از او نمي‌تواند موجبات حضور و نفوذ آمريکا را در ايران فراهم آورد و به اصطلاح استعمارگري را جايگزين استعمارگر قبلي (انگليس) سازد. 16 بدين ترتيب بود که حدود يک ماه پس از آغاز نخست‌وزيري دکتر مصدق بسياري از اعضاي جمعيت فدائيان اسلام دستگير و روانه زندان شدند.
با بالا گرفتن اختلاف فدائيان اسلام با جبهه ملي، نواب صفوي از آيت‌الله کاشاني خواست موجبات اجراي احکام و شعائر ديني و اسلامي را در جامعه ايراني فراهم کند، اما اين‌گونه موضعگيريهاي تند نواب صفوي با استقبال کاشاني روبهرو نشد، و به آنان ايراد گرفت که مصالح کشور را درست تشخيص نمي‌دهند و اولويت مبارزه‌اي را که ملت ايران آغاز کرده است در نظر نمي‌گيرند. آنچه بود سياستها و خواسته‌هاي راديکالي و متعصبانه فدائيان اسلام از سوي آيت‌الله کاشاني پذيرفته نبود. بدين ترتيب بود که اينان با کاشاني نيز دچار اختلاف شدند. 17
نواب صفوي نيز که از سوي مصدق متهم بود او و اعضاي جمعيت فدائيان اسلام قصد ترور او را دارند در 13 خرداد 1330 دستگير و زنداني شد. 18 و بدين ترتيب روابط فدائيان اسلام با دولت دکتر مصدق تيره شد و اعضاي فدائيان اسلام براي آزادي نواب صفوي از زندان دست به تحرکاتي زدند و در گردهماييها و تظاهرات حملاتي را متوجه دولت مصدق کردند و درگيريهايي ميان طرفين بروز کرد اما دولت مصدق حاضر به آزادي زندانيان فدائيان اسلام نبود و تحصن و اعتصاب غذاي آنان در درون زندان که با اعتراضات ديگري نيز همراه بود، مورد توجه جدي دولت قرار نگرفت و پس از آنکه دادگاهي مأمور رسيدگي جرايم آنان شد به تدريج برخي از بازداشت‌شدگان آزاد شدند ولي نواب صفوي هنوز در زندان بود. 19
از جمله اقدامات فدائيان اسلام ترور نافرجام دکتر حسين فاطمي توسط محمدمهدي عبدخدايي در بهمن 1330 بود که عمدتاً به خاطر سختگيريهاي دولت در حق زندانيان فدائيان اسلام صورت عملي به خود گرفت. 20 عبدخدايي دستگير و محاکمه و به دو سال زندان محکوم شد.
در سال 1331 بسياري از اعضاي زنداني فدائيان اسلام از زندان آزاد شده بودند اما نواب صفوي از درون زندان فعاليتهاي سياسي ـ فرهنگي آنان را تحت کنترل داشته هدايت مي‌کرد. از جمله اقدامات فدائيان اسلام انتشار نشريه منشور برادري بود که پس از 14 شماره توقيف شد. از ديگر اقدامات فدائيان اسلام از واپسين سالهاي دهه 1330 و در تمام دوران نخست‌وزيري دکتر مصدق مبارزه و مخالفت فکري ـ فرهنگي و نيز برخوردهاي فيزيکي با اعضا و هواداران حزب توده بود.
نواب صفوي پس از 20 ماه زندان نهايتاً در 14 بهمن 1331 آزاد شد و به زودي به مخالفت پيگير خود با دربار، جبهه ملي، طرفداران کاشاني، حزب توده ادامه داد و موضع آنان را بر خلاف مصالح کشور و مردم ارزيابي کرد و براي مقابله با مخالفان خود و حملاتي که در نشريات مختلف بر ضد فدائيان اسلام صورت مي‌گرفت با سرپرستي عبدالحسين واحدي «کميته مجازات فدائيان اسلام» شکل گرفت. 21 و به دنبال آن فعاليتهاي فرهنگي ـ تبليغي فدائيان اسلام افزايش يافته و تشکلهايي از آن در شهرهاي مختلف کشور فعاليت خود را آغاز کردند. 22 در واپسين ماههاي دولت مصدق نواب صفوي طي نامه‌اي خطاب به او نسبت به خطراتي که دولت او و دستاوردهاي مردم کشور را تهديد مي‌کرد هشدار داد و خواستار اجراي احکام اسلام شد تا مصالح کشور حفظ شود و تحکم يابد. 23
پس از کودتاي 28 مرداد 1332 مخالفتهاي نواب صفوي و فدائيان اسلام با دولت کودتايي زاهدي ادامه يافت. از جمله اقدامات نواب صفوي پس از کودتا شرکت در اجلاس انجمن مؤتمر اسلامي در اردن بود که هدف آن چاره‌يابي دانشمندان اسلامي در برابر تجاوزکاريهاي اسرائيل در سرزمين فلسطين و جهان اسلام بود. نواب همچنين سفرهايي به عراق و مصر داشت که هدف از آن ايجاد پيوند ميان جنبشهاي ديني در جهان اسلام بود. در همين زمان نواب‌صفوي که بنا به دعوت مردم قم کانديداي نمايندگي مجلس شوراي ملي دوره 18 شده بود به خاطر شرايط خفت‌بار سياسي از کانديداتوري مجلس انصراف داد و در خرداد 1333 نيز طي اعلاميه‌اي رژيم پهلوي را از ظلم بر ضد مردم کشور بر حذر داشت. 24
فدائيان اسلام که از تحولات سياسي کشور پس از کودتاي 28 مرداد سخت ناراضي بودند اقدامات استبدادي و خودکامه حکومت را برنمي‌تابيدند و چند بار درصدد برآمدند برخي از رجال سياسي ـ نظامي دولت نظير زاهدي، بختيار و چند تن ديگر را ترورکنند اما هنگامي که آشکار شد دولت ايران در دوران نخست‌وزيري حسين علاء قصد دارد به عضويت پيمان سنتو درآيد فدائيان اسلام به جد مصمم شدند در برابر آن موضعگيري کنند.
روند رو به گسترش نفوذ انگليس و آمريکا پس از کودتا در ايران و عقد قرارداد نفتي کنسرسيوم از ديگر دلايل موضعگيري اخير فدائيان اسلام بود. بدين ترتيب مظفرذوالقدر مأمور ترور حسين علاء نخست‌وزير وقت شد که در آستانه عزيمت به عراق و شرکت در کنفرانس پيمان نظامي سنتو بود. اما حسين علاء از سوء قصد جان سالم به در برد و به دنبال آن نواب صفوي و بسياري از اعضاي برجسته فدائيان اسلام در 1 آذر 1334 دستگير و به سرعت محاکمه شدند. سيد عبدالحسين واحدي نيز طي يک درگيري لفظي با تيمور بختيار رئيس فرمانداري نظامي تهران در دفتر کار او در 7 آذر 1334 به قتل رسيد. سيد مصطفي نواب صفوي نيز به همراه سه تن از همرزمانش: سيد محمد واحدي، خليل طهماسبي و مظفر ذوالقدر در 27 دي 1334 اعدام شدند. 25
پس از آن فدائيان اسلام به رغم اينکه انسجام دروني و تشکيلاتي خود را تا حدودي از دست داده بود اعضاي آن در شهرهاي مختلف به مبارزات خود با رژيم پهلوي ادامه دادند و به ويژه پس از آغاز نهضت روحانيون و علما بر ضد حکومت در اوايل دهه 1340 ارتباط آنان با ديگر گروههاي اسلامي نظير هئيتهاي مؤتلفه اسلامي افزايش يافت و اين روند در تمام مبارزات سالهاي دهه 1340 و 1350 تداوم يافت. پس از پيروزي انقلاب اسلامي هم بار ديگر شاخه‌هايي از جمعيت فدائيان اسلام فعاليت خود را تجديد کردند.
____________________________
1. براي کسب اطلاعات بيشتر در اين باره بنگريد به: داود اميني، جمعيت فدائيان اسلام و نقش آن در تحولات سياسي ـ اجتماعي ايران، چ اول، تهران ،مرکز اسناد انقلاب‌اسلامي، 1381، ص 21-50 .
2. همان، ص 56-72 .
3. مهدي عراقي، ناگفته‌ها: خاطرات مهدي عراقي، تهران، رسا، 1370، ص 25-28 .
4. داود اميني، ص127-128 .
5. همان، ص 132-142 .
6. همان، ص 142-160 .
7. مهدي عراقي، ص 37 و سيد علي سيد کباري، نواب صفوي سفير سحر، تهران، سازمان تبليغات اسلامي ،1372، ص 85-86 .
8. مسعود بهنود، از سيد ضيا تا بختيار، تهران، جاويدان، 1366، ص 293 .
9. روزنامه پرچم اسلام، ش 1263، 28 خرداد 1328 .
10. گزارشهاي محرمانه شهرباني: 1327-1328، به کوشش محمود طاهراحمدي، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، ص 136-159 .
11. باقر عاقلي، روز شمار تاريخ ايران، تهران، نشر گفتار، 1369، ص 305 .
12. داود اميني، ص 176-178 .
13. مرکز اسناد انقلاب اسلامي، شماره بازيابي سند : 2808 .
14. محمد ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا، تهران، رسا، 1370، ص 413 و زندگي سياسي رزم‌آرا، ص 233 .
15. نصرالله شيفته، زندگينامه و مبارزات دکتر مصدق، تهران، نشر کوش، 1370، ص 127 .
16. سيد مجتبي نواب صفوي، «اجنبي اجنبي است چه روس چه انگليس، چه آمريکا»، منشور برادري، س 30، دوره جديد، ش 67، ص 2 .
17. داود اميني، ص 234-238 .
18. باقر عاقلي، ص 326 .
19. داود اميني، ص 244-269 .
20. منشور برادري، سال 30، دوره جديد، ش 64، 20 دي 1356(مصاحبه با محمدمهدي عبدخدايي).
21. داود اميني، ص 286-294 .
22. منشور برادري، ش 12، 20 تير 1332 .
23. داود اميني، صص 304-305 .
24. کيهان، شماره 3304، 24 خرداد 1333 .
25. مرکز اسناد انقلاب اسلامي، ش پرونده
در دوران رضاشاه اعمال فشار و هجمه حکومت و طرفداران آن به اسلام و تشيع همه جانبه و سراسر تخريبگرانه بود. بر همين اساس هم بود که پس از سقوط ديکتاتور و آغاز سلطنت محمدرضاشاه جريانات اسلامگرا گسترش چشمگيري داشته مردم دربند ِ کشور مفري دوباره براي ظهور و بروز باورهاي ديني و گسترش شعائر اسلامي و ديني پيدا کردند. با اين احوال هنوز خطرات فکري ـ فرهنگي و تبليغاتي ضد ديني کاملاً از ميان نرفته بود و در همان حال بسياري از رجال، دولتمردان، و کارگزاران حکومت چنانکه بايد در راه حفظ و تحکيم منافع ملي کشور حميت نشان نداده با گرايش و حمايت پيدا و پنهان از سياست کشورهاي بيگانه به حقوق اساسي ملت ايران توجهي نشان نمي‌دادند. در چنين فضايي بود که زمينه‌هاي شکل‌گيري و فعاليت جمعيت فدائيان اسلام فراهم شد، تا از يک سو در برابر جريانات فکري ـ سياسي ضد اسلامي و دين‌زدايي بايستد و از سوي ديگر در برابر جريانات و تشکلهاي سياسي ـ مديريتي وابسته به بيگانگان به مبارزه برخيزد و از منافع کشور دفاع کند. 1
مهمترين جرياني که موجبات تأسيس سريع جمعيت فدائيان اسلام را فراهم آورد تفکرات و اقدامات فکري ـ فرهنگي و تبليغاتي احمد کسروي و پيروان او بر ضد دين اسلام و تشيع بود. احمد کسروي که در تمام دوران سلطنت رضاشاه بر فعاليتهاي ضد مذهبي‌اش ادامه داده بود، پس از شهريور 1320 نيز اين روند را تداوم بخشيد. او در برخي آثارش مانند شيعي‌گري و ورجاوند بنياد و غيره حملات توهين‌آميز شديدي را متوجه دين اسلام و به ويژه مذهب تشيع کرده و درباره برخي از ائمه اطهار سخنان ناروا و اهانت‌آميزي ذکر کرده بود و در همان حال با حمايت گروهي از پيروانش از برخورد فيزيکي نيز با مخالفان خود اجتناب نمي‌کرد. تا جايي که طي سالهاي 1320ـ 1324 ش اعتراضات فراواني از سوي علما و روحانيون و مردم مسلمان کشور از اقشار مختلف به دنبال آورد. در چنين اوضاعي بود که سيد مجتبي نواب صفوي پس از هشدارهايي چند در 8 ارديبهشت 1324 به احمد کسروي حمله کرده او را مجروح و روانه بيمارستان ساخت و خود دستگير و مدتي زنداني شد.
به دنبال اين اقدام نواب صفوي آشکار شد که فضاي عمومي کشور از حمله او به کسروي که آشکارا شعائر اسلامي و شيعي را مورد تمسخر قرار مي‌داد، خرسند شده است. با اين حال کسروي از مخالفت با اسلام و تشيع دست‌بردار نبود. از سوي ديگر نواب صفوي پس از آزادي از زندان بر اين باور قرار گرفت که جهت مبارزه منسجم با جريانات فکري‌اي نظير کسروي چاره‌اي جز تشکيل جمعيت و يا تشکلي منظم ندارد. به اين دليل بود که در همان سال 1324 جمعيت فدائيان اسلام اعلام موجوديت کرد. 2 و هنگامي که کسروي حاضر نشد از اقدامات ضد ديني خود عدول کند نهايتاً در 20 اسفند 1324 همراه با منشي خود حدادپور توسط سيد حسين امامي و سيد علي‌محمد امامي از اعضاي فدائيان اسلام به قتل رسيد. و اين اقدام از سوي بسياري از علما و مردم مسلمان کشور مورد حمايت قرار گرفت.
آيت‌الله حاج حسين قمي که گفته مي‌شد فتواي قتل کسروي را صادر کرده بود طي تلگرافي از دولت وقت خواست تا متهمان به قتل کسروي را از زندان آزاد کند. 4
مدت کوتاهي پس از قتل کسروي نواب صفوي سفرهاي تبليغي و ارشادي خود را به شهرهاي مختلف آغاز کرد و با تشريح اهداف و برنامه‌هاي جمعيت فدائيان اسلام نسبت به جذب و عضويت نيروهاي اسلامگرا و مذهبي در جمعيت ابراز تمايل کرد. 5 و بدين ترتيب به تدريج افراد زيادي به اين جمعيت علاقمندي نشان دادند.
از جمله اقدامات نواب صفوي و جمعيت فدائيان اسلام در سال 1327 دفاع از حقوق ملت مظلوم فلسطين و اعلام آمادگي آنان براي اعزام به آن کشور و دفاع از فلسطينيان در برابر تجاوز کاريهاي دولت جديدالتأسيس اسرائيل بود. در همان زمان وقتي رژيم پهلوي در صدد برآمد جنازه موميايي شده رضاشاه را در نجف اشرف به خاک سپارد بار ديگر نواب‌صفوي ضمن مخالفت با اين اقدام، علماي اسلام را به جلوگيري از اين طرح فراخواند و بدين ترتيب طرح رژيم براي دفن جسد رضاشاه در نجف با شکست روبهرو شد. ضمن اين که فدائيان اسلام براي جلوگيري از انتقال جسد رضاخان به ايران نيز از هيچ تلاشي فروگذار نکردند. در همين زمان رژيم پهلوي تلاشي بسيار کرد تا ميان نواب صفوي و فدائيان اسلام با حوزه علميه قم و به ويژه آيت‌الله العظمي بروجردي اختلاف ايجاد کند و چنان وانمود سازد که اقدامات تندروانه فدائيان اسلام نمي‌تواند مورد تأييد حوزه علميه قم و آيت‌الله‌العظمي بروجردي قرار گيرد. مدارک موجود نيز نشان مي‌دهد که تا حدودي در اين طرح موفقيتهايي به دست آوردند. 6
در جريان سوء قصد به شاه در 15 بهمن 1327 فدائيان اسلام و شخص نواب صفوي نيز تحت تعقيب قرار گرفتند. با اين حال و به رغم دستگيري دهها تن از اعضا و طرفداران فدائيان اسلام، مأموران حکومت از دستگيري نواب صفوي عاجز ماندند. و هنگامي که شاه در صدد برآمد با تشکيل مجلس مؤسساني دلخواه به تغيير برخي اصول قانون‌اساسي و نيز الغاي مذهب جعفري از قانون رسمي کشور اقدام کند، فدائيان اسلام بار ديگر در برابر اقدام خلاف قاعده حکومت موضع مخالف گرفتند و به همين دليل طرح الغاي مذهب جعفري از قانون اساسي کشور ناکام ماند. 7
از ديگر مبارزات فدائيان اسلام در اين مقطع مخالفت با وقوع تقلبات گسترده در انتخابات مجلس شوراي ملي دوره شانزدهم بود. در انتخابات مجلس شانزدهم به ويژه عبدالحسين هژير وزير دربار وقت تقلبات گسترده‌اي به نفع داوطلبان طرفدار دربار انجام داد. هژير در همان حال مهره شناخته شده دولت بريتانيا در ايران به شمار مي‌رفت و با سفارت بريتانيا در تهران نيز روابط پيدا و پنهاني داشت. 8 پيش از آن، انتخاب هژير به پست نخست‌وزيري از سوي شاه و رأي اعتماد مجلس مورد تأييد دربار به او در 23 خرداد 1327 سخت با مخالفت جمعيت فدائيان اسلام روبهرو شده بود و در هماهنگي با آيت‌الله کاشاني، نواب صفوي تظاهرات گسترده‌اي بر ضد هژير بر پا ساخت که طي آن دهها تن مجروح شدند. 9 و به دنبال آن نواب صفوي و دهها تن ديگر از مخالفان دولت هژير دستگير و زنداني شدند، ولي تحت فشار افکار عمومي نواب آزاد شد. 10
به دنبال آشکارتر شدن نقش گسترده هژير در تقلبات صورت گرفته در انتخابات دوره شانزدهم مجلس شوراي ملي، در روز 13 آبان 1328 سيد حسين امامي از اعضاي فدائيان اسلام او را در مسجد سپهسالار هدف گلوله قرار داده به قتل رسانيد. 11 سيد حسين امامي دستگير، محاکمه و در 17 آبان 1328 اعدام شد. گو اينکه اعدام سيد حسين امامي طرفداران او در فدائيان اسلام و بسياري از ديگر گروههاي سياسي ـ مذهبي را اندوهگين ساخت اما دربار و مخالفان حاکميت ملي ايرانيان بر سرنوشت خود را يک گام بزرگ به عقب‌نشيني واداشت. و به دنبال آن انتخابات دوره 16 مجلس در تهران لغو شد و با تجديد انتخابات گروهي از طرفداران و اعضاي جبهه ملي و آيت‌الله کاشاني وارد مجلس شانزدهم شدند تا در نهضت ملي شدن صنعت نفت ايران گامهاي استواري براي ملت ايران بردارند. 12
در اين مقطع به رغم فشارهاي حکومت فدائيان اسلام انسجام دروني و تشکيلاتي قابل اعتنايي پيدا کرد و روابط نزديکي با گروههاي سياسي ـ مذهبي طرفدار ملي شدن صنعت نفت ايران و قطع سلطه اجانب از نفت و حاکميت ملي ايران برقرار کرده بود. از جمله مهمترين اعضاي جمعيت فدائيان اسلام در سالهاي پاياني دهه 1320عبارت بودند: 1. سيد مجتبي نواب صفوي 2. سيد عبدالحسين واحدي 3. سيد حسين هاشمي 4. ابوالقاسم گازري 5. ميرزا ابوالقاسم رفيعي 6. احمد عشقي 7. سيد محمد واحدي 8. محمد نيک‌بين 9.علي احرار 10. سيد حسن و سيد حسين امامي 11. خليل طهماسبي 12. جعفر امامي 13. شمس قنات‌آبادي 14. اميرعبدالله کرباسچيان 15. اسماعيل زين‌ساز 16. کاظم نيک‌نژاد 17. دکتر محمد شريف 18. استاد محمد بناء 19. عباس کاظمي 20 شيخ مهدي دولابي و دهها تن ديگر که اسامي تمام آنان در اين مقال نمي‌گنجد. 13
از ديگر اقدامات مهم و سرنوشت‌ساز فدائيان اسلام در 16 اسفند 1329 ترور سپهبد حاجيعلي رزم‌آرا نخست‌وزير وقت بود. رزم‌آرا از آغاز نخست‌وزيري در 5 تير 1329 تلاشهاي پيدا و پنهان بسياري را براي جلوگيري از ملي شدن صنعت نفت آغاز کرده و در راه تلاشهاي پيگير نمايندگان مجلس و مردم کشور از اقشار مختلف براي ملي کردن صنعت نفت مانع‌تراشيهاي بسيار مي‌کرد. تا جايي که به نظر مي‌رسيد درشرايط پشتيباني انگلستان و دربار و نيز آمريکاييان از رزم‌آرا موضوع ملي کردن صنعت نفت با مشکلي جدي روبهرو شده باشد. در چنين وضعيتي بود که با موافقت ضمني آيت‌الله کاشاني و گروههاي سياسي طرفدار جبهه ملي فدائيان اسلام طرح ترور رزم‌آرا را مورد توجه قرار داده و در 16 اسفند 1329 خليل طهماسبي او را در مسجد سپهسالار به قتل رسانيد. 14
مدت کوتاهي پس از قتل رزم‌آرا نمايندگان مجلس شوراي ملي قانون ملي شدن صنعت نفت ايران را تصويب کردند. خليل طهماسبي پس از ماهها زندان نهايتاً طبق مصوبه مجلس شوراي ملي در 16 مرداد 1331 بي‌گناه شناخته شد و چند ماه بعد در 19 آبان 1331 در ميان استقبال گسترده مردم از زندان آزاد شد. 15 با اين احوال در واپسين ماههاي نخست‌وزيري حسين علا (اسفند 1329) بسياري از اعضاي برجسته و هواداران جمعيت فدائيان اسلام دستگير شدند.
نواب صفوي و برخي ديگر از اعضاي برجسته فدائيان اسلام با آغاز نخست‌وزيري دکتر مصدق به زودي با او اختلافاتي پيدا کردند؛ نواب صفوي معتقد بود برخي از اعضاي کابينه مصدق به بيگانگان وابستگي دارند و در همان حال دکتر مصدق به اجراي احکام اسلام علاقه‌اي نشان نمي‌دهد. فدائيان اسلام معتقد بودند در ملي شدن صنعت نفت و نخست‌وزيري مصدق نقش قابل توجهي داشته‌اند و اينک انتظار دارند نخست‌وزير با قطع ايادي بيگانه طرحهايي براي اجرا شدن قوانين اسلامي در کشور ارائه دهد. از سوي ديگر گرايش مصدق به سوي سياست آمريکا از ديگر دلايل اختلاف او با فدائيان اسلام بود. نواب‌صفوي معتقد بود دکتر مصدق در شرايط حمايتهاي گسترده مردم کشور از او نمي‌تواند موجبات حضور و نفوذ آمريکا را در ايران فراهم آورد و به اصطلاح استعمارگري را جايگزين استعمارگر قبلي (انگليس) سازد. 16 بدين ترتيب بود که حدود يک ماه پس از آغاز نخست‌وزيري دکتر مصدق بسياري از اعضاي جمعيت فدائيان اسلام دستگير و روانه زندان شدند.
با بالا گرفتن اختلاف فدائيان اسلام با جبهه ملي، نواب صفوي از آيت‌الله کاشاني خواست موجبات اجراي احکام و شعائر ديني و اسلامي را در جامعه ايراني فراهم کند، اما اين‌گونه موضعگيريهاي تند نواب صفوي با استقبال کاشاني روبهرو نشد، و به آنان ايراد گرفت که مصالح کشور را درست تشخيص نمي‌دهند و اولويت مبارزه‌اي را که ملت ايران آغاز کرده است در نظر نمي‌گيرند. آنچه بود سياستها و خواسته‌هاي راديکالي و متعصبانه فدائيان اسلام از سوي آيت‌الله کاشاني پذيرفته نبود. بدين ترتيب بود که اينان با کاشاني نيز دچار اختلاف شدند. 17
نواب صفوي نيز که از سوي مصدق متهم بود او و اعضاي جمعيت فدائيان اسلام قصد ترور او را دارند در 13 خرداد 1330 دستگير و زنداني شد. 18 و بدين ترتيب روابط فدائيان اسلام با دولت دکتر مصدق تيره شد و اعضاي فدائيان اسلام براي آزادي نواب صفوي از زندان دست به تحرکاتي زدند و در گردهماييها و تظاهرات حملاتي را متوجه دولت مصدق کردند و درگيريهايي ميان طرفين بروز کرد اما دولت مصدق حاضر به آزادي زندانيان فدائيان اسلام نبود و تحصن و اعتصاب غذاي آنان در درون زندان که با اعتراضات ديگري نيز همراه بود، مورد توجه جدي دولت قرار نگرفت و پس از آنکه دادگاهي مأمور رسيدگي جرايم آنان شد به تدريج برخي از بازداشت‌شدگان آزاد شدند ولي نواب صفوي هنوز در زندان بود. 19
از جمله اقدامات فدائيان اسلام ترور نافرجام دکتر حسين فاطمي توسط محمدمهدي عبدخدايي در بهمن 1330 بود که عمدتاً به خاطر سختگيريهاي دولت در حق زندانيان فدائيان اسلام صورت عملي به خود گرفت. 20 عبدخدايي دستگير و محاکمه و به دو سال زندان محکوم شد.
در سال 1331 بسياري از اعضاي زنداني فدائيان اسلام از زندان آزاد شده بودند اما نواب صفوي از درون زندان فعاليتهاي سياسي ـ فرهنگي آنان را تحت کنترل داشته هدايت مي‌کرد. از جمله اقدامات فدائيان اسلام انتشار نشريه منشور برادري بود که پس از 14 شماره توقيف شد. از ديگر اقدامات فدائيان اسلام از واپسين سالهاي دهه 1330 و در تمام دوران نخست‌وزيري دکتر مصدق مبارزه و مخالفت فکري ـ فرهنگي و نيز برخوردهاي فيزيکي با اعضا و هواداران حزب توده بود.
نواب صفوي پس از 20 ماه زندان نهايتاً در 14 بهمن 1331 آزاد شد و به زودي به مخالفت پيگير خود با دربار، جبهه ملي، طرفداران کاشاني، حزب توده ادامه داد و موضع آنان را بر خلاف مصالح کشور و مردم ارزيابي کرد و براي مقابله با مخالفان خود و حملاتي که در نشريات مختلف بر ضد فدائيان اسلام صورت مي‌گرفت با سرپرستي عبدالحسين واحدي «کميته مجازات فدائيان اسلام» شکل گرفت. 21 و به دنبال آن فعاليتهاي فرهنگي ـ تبليغي فدائيان اسلام افزايش يافته و تشکلهايي از آن در شهرهاي مختلف کشور فعاليت خود را آغاز کردند. 22 در واپسين ماههاي دولت مصدق نواب صفوي طي نامه‌اي خطاب به او نسبت به خطراتي که دولت او و دستاوردهاي مردم کشور را تهديد مي‌کرد هشدار داد و خواستار اجراي احکام اسلام شد تا مصالح کشور حفظ شود و تحکم يابد. 23
پس از کودتاي 28 مرداد 1332 مخالفتهاي نواب صفوي و فدائيان اسلام با دولت کودتايي زاهدي ادامه يافت. از جمله اقدامات نواب صفوي پس از کودتا شرکت در اجلاس انجمن مؤتمر اسلامي در اردن بود که هدف آن چاره‌يابي دانشمندان اسلامي در برابر تجاوزکاريهاي اسرائيل در سرزمين فلسطين و جهان اسلام بود. نواب همچنين سفرهايي به عراق و مصر داشت که هدف از آن ايجاد پيوند ميان جنبشهاي ديني در جهان اسلام بود. در همين زمان نواب‌صفوي که بنا به دعوت مردم قم کانديداي نمايندگي مجلس شوراي ملي دوره 18 شده بود به خاطر شرايط خفت‌بار سياسي از کانديداتوري مجلس انصراف داد و در خرداد 1333 نيز طي اعلاميه‌اي رژيم پهلوي را از ظلم بر ضد مردم کشور بر حذر داشت. 24
فدائيان اسلام که از تحولات سياسي کشور پس از کودتاي 28 مرداد سخت ناراضي بودند اقدامات استبدادي و خودکامه حکومت را برنمي‌تابيدند و چند بار درصدد برآمدند برخي از رجال سياسي ـ نظامي دولت نظير زاهدي، بختيار و چند تن ديگر را ترورکنند اما هنگامي که آشکار شد دولت ايران در دوران نخست‌وزيري حسين علاء قصد دارد به عضويت پيمان سنتو درآيد فدائيان اسلام به جد مصمم شدند در برابر آن موضعگيري کنند.
روند رو به گسترش نفوذ انگليس و آمريکا پس از کودتا در ايران و عقد قرارداد نفتي کنسرسيوم از ديگر دلايل موضعگيري اخير فدائيان اسلام بود. بدين ترتيب مظفرذوالقدر مأمور ترور حسين علاء نخست‌وزير وقت شد که در آستانه عزيمت به عراق و شرکت در کنفرانس پيمان نظامي سنتو بود. اما حسين علاء از سوء قصد جان سالم به در برد و به دنبال آن نواب صفوي و بسياري از اعضاي برجسته فدائيان اسلام در 1 آذر 1334 دستگير و به سرعت محاکمه شدند. سيد عبدالحسين واحدي نيز طي يک درگيري لفظي با تيمور بختيار رئيس فرمانداري نظامي تهران در دفتر کار او در 7 آذر 1334 به قتل رسيد. سيد مصطفي نواب صفوي نيز به همراه سه تن از همرزمانش: سيد محمد واحدي، خليل طهماسبي و مظفر ذوالقدر در 27 دي 1334 اعدام شدند. 25
پس از آن فدائيان اسلام به رغم اينکه انسجام دروني و تشکيلاتي خود را تا حدودي از دست داده بود اعضاي آن در شهرهاي مختلف به مبارزات خود با رژيم پهلوي ادامه دادند و به ويژه پس از آغاز نهضت روحانيون و علما بر ضد حکومت در اوايل دهه 1340 ارتباط آنان با ديگر گروههاي اسلامي نظير هئيتهاي مؤتلفه اسلامي افزايش يافت و اين روند در تمام مبارزات سالهاي دهه 1340 و 1350 تداوم يافت. پس از پيروزي انقلاب اسلامي هم بار ديگر شاخه‌هايي از جمعيت فدائيان اسلام فعاليت خود را تجديد کردند.
____________________________
1. براي کسب اطلاعات بيشتر در اين باره بنگريد به: داود اميني، جمعيت فدائيان اسلام و نقش آن در تحولات سياسي ـ اجتماعي ايران، چ اول، تهران ،مرکز اسناد انقلاب‌اسلامي، 1381، ص 21-50 .
2. همان، ص 56-72 .
3. مهدي عراقي، ناگفته‌ها: خاطرات مهدي عراقي، تهران، رسا، 1370، ص 25-28 .
4. داود اميني، ص127-128 .
5. همان، ص 132-142 .
6. همان، ص 142-160 .
7. مهدي عراقي، ص 37 و سيد علي سيد کباري، نواب صفوي سفير سحر، تهران، سازمان تبليغات اسلامي ،1372، ص 85-86 .
8. مسعود بهنود، از سيد ضيا تا بختيار، تهران، جاويدان، 1366، ص 293 .
9. روزنامه پرچم اسلام، ش 1263، 28 خرداد 1328 .
10. گزارشهاي محرمانه شهرباني: 1327-1328، به کوشش محمود طاهراحمدي، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، ص 136-159 .
11. باقر عاقلي، روز شمار تاريخ ايران، تهران، نشر گفتار، 1369، ص 305 .
12. داود اميني، ص 176-178 .
13. مرکز اسناد انقلاب اسلامي، شماره بازيابي سند : 2808 .
14. محمد ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا، تهران، رسا، 1370، ص 413 و زندگي سياسي رزم‌آرا، ص 233 .
15. نصرالله شيفته، زندگينامه و مبارزات دکتر مصدق، تهران، نشر کوش، 1370، ص 127 .
16. سيد مجتبي نواب صفوي، «اجنبي اجنبي است چه روس چه انگليس، چه آمريکا»، منشور برادري، س 30، دوره جديد، ش 67، ص 2 .
17. داود اميني، ص 234-238 .
18. باقر عاقلي، ص 326 .
19. داود اميني، ص 244-269 .
20. منشور برادري، سال 30، دوره جديد، ش 64، 20 دي 1356(مصاحبه با محمدمهدي عبدخدايي).
21. داود اميني، ص 286-294 .
22. منشور برادري، ش 12، 20 تير 1332 .
23. داود اميني، صص 304-305 .
24. کيهان، شماره 3304، 24 خرداد 1333 .
25. مرکز اسناد انقلاب اسلامي، ش پرونده
![[-]](http://www.flashkhor.com/forum/images/collapse.gif "[-]")
