بازی آنلاین
آپلود عکس
در فرهنگ اعتقادات اسلامی، یکی از باورهای شناخته شده، عقیده به وجود «میزان» در روز قیامت است که در ردیف موضوعاتی مانند نفخ صور و برزخ و اعراف و صراط و نظایر کتب و شفاعت و حوض، مورد تأکید قرار گرفته است.
«میزان» در اصل به معنای ترازوست، ولی به طور کنایه در حساب و کتاب دقیق و رعایت عدل و انصاف به کار می رود و در برخی از کشورها ترازو مظهر عدالت و به صورت آرم و نشان مخصوص آن شناخته می شود.
در قرآن کریم، در مقام بیان هدف های بعثت پیامبران، از نزول «میزان» همراه با نزول کتاب به پیامبران خبر داده شده است:
«لقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ »(حدید/۲۵)؛ همانا پیامبران خود را با حجتهای روشن فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان فرو فرستادیم تا مردم به داد و انصاف برخیزند.
بدون شک، در این آیه منظور از کتاب، قانون و شریعت و منظور از میزان (ترازو) رعایت دقیق عدالت است.
میزان در آیات و روایات
به طوری که از آیات و روایات مربوط به روز قیامت استفاده می شود، انسان در قیامت پس از زنده شدن، مراحل گوناگونی را طی خواهد کرد تا به جایگاه اصلی خود که بهشت یا جهنّم و یا اعراف است برسد. این مراحل را «مواقف» یا ایستگاه ها می نامند و هر موقفی ویژگی های خود را دارد. یکی از آن موقفها موقف «میزان» است که در آن به اعمال انسان رسیدگی دقیق می شود.
در قرآن کریم در آیات متعددی، از این موقف با کلماتی مانند: «وزن» و «موازین» یاد شده و روز قیامت روز حساب معرفی شده است. ما اکنون برخی از آیات مربوط به میزان را در زیر می آوریم و سپس درباره میزان و چگونگی آن توضیح خواهیم داد:
«وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُوْلَـئِکَ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُم بِمَا کَانُواْ بِآیَاتِنَا یِظْلِمُونَ» (اعراف/۸ ـ ۹) ؛ و سنجش کردارها در آن روز (رستاخیز) حق است، پس هر که میزان کردارش سنگین باشد، ایشان رستگارانند و هر که میزان کردارش سبک باشد، آنانند که بر خویشتن زیان زده اند.
امام سجاد(علیه السلام) ضمن یک حدیث طولانی فرمود: ای بندگان خدا، بدانید که در قیامت برای مشرکان میزان و ترازوی اعمال گذاشته نمی شود و دفتر و دیوان نخواهند داشت بلکه آنان گروه گروه به سوی جهنم کشیده خواهند شد، نصب میزان و نشر نامه اعمال مخصوص اهل اسلام است.
وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا (انبیاء/۴۷) ؛ و در روز قیامت ترازوهای دادگری می نهیم.
«فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ» (قارعه/ ۶ ۹) ؛ پس هر کس که میزان کردارش سنگین باشد، او در زندگانی خوشایندی است و امّا هر کس که میزان کردارش سبک باشد، پس جایگاه اصلی او جهنم است.
همچنین در روایات معصومین(علیه السلام) هم به صورت های گوناگونی از موقف میزان سخن گفته شده است. قال رسول اللّه (صلی الله علیه وآله): یابن مسعود، احذر یوما تنشر فیه الصحائف و تظهر فیه الفضائح، فانه تعالی یقول: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة»(۱).
پیامبر خدا به ابن مسعود فرمود: ای ابن مسعود از روزی بترس که در آن نامه های اعمال منتشر شود و رسوایی ها آشکار گردد، همانا خداوند می فرماید: در روز قیامت ترازوهای عدل و داد می گذاریم.
ـ قال رسول اللّه (ص): مایوضع فی میزان امری یوم القیامة افضل من حسن الخلق.(۲) در روز قیامت، در میزان اعمال شخص، چیزی بهتر از اخلاق نیکو گذاشته نمی شود.
ـ قال رسول اللّه (صلی الله علیه وآله): حبّی و حبّ اهل بیتی نافع فی سبعة مواطن... و عند المیزان و الحساب.(۳) محبت من و اهل بیتم در هفت جا سودمند خواهد بود... و نزد میزان و نزد حساب.
قال علی (علیه السلام): و اما قوله تبارک وتعالی: «ونضع الموازین القسط» فهو میزان العدل یؤخذ به الخلائق یوم القیامة، یدین اللّه الخلق بعضهم من بعض بالموازین.(۴)
امام علی علیه السلام(علیه السلام) فرمود: و اما سخن خداوند: ترازوهای عدل و داد می گذاریم، منظور از آن، ترازوی عدلی است که مردم در قیامت با آن مؤاخذه می شوند وخداوند با آن ترازوها مردم را جزا می دهد، و حق بعضی از مردم را از بعضی دیگر می گیرد.
عن ابی عبداللّه (علیه السلام) فی قوله تعالی: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة» قال: الانبیاء والاوصیاء.(۵)
امام صادق (علیه السلام) درباره سخن خداوند: و در قیامت ترازوهای عدل می گذاریم، فرمود: منظور پیامبران و اوصیا هستند. (یعنی وجود پیامبران و اوصیا وسیله سنجش اعمال است و اعمال مردم با آنها سنحیده می شود.
ـ عن علی بن الحسین(علیه السلام) قال: اعلموا عباداللّه ان اهل الشرک لاینصب لهم الموازین و لاینشر لهم الدواوین و انما یحشرون الی جهنم زمرا و انما نصب الموازین و نشر الدواوین لأهل الاسلام.(۶)
امام سجاد(علیه السلام) ضمن یک حدیث طولانی فرمود: ای بندگان خدا، بدانید که در قیامت برای مشرکان میزان و ترازوی اعمال گذاشته نمی شود و دفتر و دیوان نخواهند داشت بلکه آنان گروه گروه به سوی جهنم کشیده خواهند شد، نصب میزان و نشر نامه اعمال مخصوص اهل اسلام است.
منظور از میزان چیست؟
با توجه به آیات و روایاتی که آوردیم، وجود میزان در قیامت و سنجش اعمال مردم، از مسلمات اعتقادات اسلامی است و انکار آن، انکار یکی از ضروریات اسلام است، ولی آیا منظور از میزان چیست و سنجش اعمال چگونه صورت خواهد گرفت، مطلبی است که جای گفت وگو و بررسی دارد.
بسیاری از اهل سنت براساس روایاتی که از طریق آنان وارد شده است معتقدند که میزان همان ترازوست و در قیامت ترازو یا ترازوهایی نصب خواهد شد که دارای دو کفه است و زبانه ای دارد که در دست جبرئیل است و اعمال انسان از خیر و شر در دو کفه آن قرار می گیرد و کشیده می شود. بعضی از آنها معتقدند که اعمال انسان در قیامت تجسم می یابد و به
صورت یک جسم در کفه ترازو نهاده می شود و بعضی هم معتقدند که اعمال انسان در صحیفه هایی نوشته می شود و آن صحیفه ها در کفه قرار می گیرد و بعضی هم گفته اند که اعمال نیکو به صورت قیافه زیبا و اعمال بد به صورت قیافه زشت در می آید و آنها را در دو کفه ترازو قرار می دهند.(۷)
شیخ مفید می گوید: «میزان عبارت است از تعدیل میان اعمال و آنچه که در برابر آن استحقاق خواهد یافت و کسانی که این تعدیل را انجام خواهند داد مباشران حساب از امامان آل محمّد(صلی الله علیه وآله) هستند و همه محدثان امامیه بر آن اتفاق نظر دارند.»
برخی از دانشمندان و متکلمان شیعه و اهل سنت معتقدند که منظور از میزان در قیامت اجرای عدالت در پاداش دادن به اعمال انسان و تعدیل میان عمل و جزاست. این قول از برخی از متقدمان هم نقل شده است.
و بنا بر نقل قرطبی و دیگران، مجاهد و قتاده و ضحاک گفته اند: «کلمه میزان به عنوان مَثَل ذکر شده و ترازویی در کار نیست بلکه منظور همان عدالت است».(۸)
از جمله طرفداران این قول شیخ مفید و شیخ طوسی هستند.
شیخ مفید می گوید: «میزان عبارت است از تعدیل میان اعمال و آنچه که در برابر آن استحقاق خواهد یافت و کسانی که این تعدیل را انجام خواهند داد مباشران حساب از امامان آل محمّد(ص) هستند و همه محدثان امامیه بر آن اتفاق نظر دارند.»(۹)
طبق این عقیده، در قیامت سنجش میان اعمال خوب و بد انسان نخواهد بود، بلکه سنجش میان اعمال و پاداش آن خواهد بود و مطابق با عمل پاداش یا کیفر داده خواهد شد.
در تأیید قول شیخ مفید و همفکران او می توان به روایاتی از حضرات معصومین(علیهم السلام) استناد کرد:
امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره این سخن پروردگار: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة» فرمود: فهو میزان العدل یؤخذ به الخلائق یوم القیامة، یدین اللّه الخلق بعضهم من بعض بالموازین.(۱۰) آن همان میزان عدل است که در روز قیامت مردم با آن مؤاخذه می شوند و خداوند به وسیله همان میزانها بعضی از مردم را از بعضی دیگر جزا می دهد.
روزی هشام بن الحکم انه سأل الزندیق أبا عبداللّه (علیه السلام) فقال: أولیس توزن الاعمال؟ قال: لا، انّ الاعمال لیست باجسام و انما هی صفة ما عملوا و انّما یحتاج الی وزن الشی ء من جهل عدد الاشیاء ولایعرف ثقلها و خفّتها وانّ اللّه لا یخفی علیه شی ء، قال: فما معنی المیزان؟ قال: العدل. قال: فما معناه فی کتابه «فمن ثقلت موازینه»؟ قال: فمن رجّح عمله.(۱۱)
هشام بن حکم می گوید: زندیقی از امام صادق(علیه السلام) پرسید که آیا اعمال وزن نخواهد شد؟ فرمود: نه، اعمال به صورت اجسام نیست بلکه صفت آن چیزی است که عمل کرده اند، و کسی به وزن کردن چیزی احتیاج دارد که عدد اشیاء را نداند و سنگینی و سبکی آن را نشناسد و چیزی بر خداوند پوشیده نیست. زندیق گفت: پس معنای میزان چیست؟ فرمود: عدل. گفت: معنای این سخن خدا در کتابش چیست: «هر کس موازین او سنگین شود...»؟ فرمود: کسی که عمل او نیکو باشد.
نظر ملاصدرا
ملاصدرا در بحث مفصلی درباره میزان آن را به پنج قسم تقسیم می کند(۱۲) و سپس می گوید: و اما میزان اعمال، بدان که هر عملی از اعمال بدنی تأثیری در نفس دارد، پس اگر از قبیل حسنات و طاعات باشد مانند نماز و روزه و حج و زکات و جهاد و غیر آنها، در نورانی شدن نفس و رهایی آن از اسارت شهوات و پاکی آن از تاریکی های ماده و جذب آن از دنیا به آخرت و از منزل پست به محل بالا تأثیر می کند، و هر عملی اندازه معینی در ایجاد نورانیت و پاکی دارد و چون حسنات زیاد شد به مقدار افزونی آن، مقدار تأثیر و تنویر آن افزایش می یابد و همچنین هر عملی از اعمال بد اندازه معینی از تأثیر در تاریک ساختن و تیره کردن گوهر نفس دارد... او اضافه می کند: این حالتها در دنیا از مردم پوشیده است، ولی در قیامت که پرده ها برداشته می شود، حقیقت امر آشکار می گردد و هر کسی مقدار کوشش و عمل خود را در می یابد و رجحان یکی از دو کفه ترازوی خود را می بیند.
او اضافه می کند که نفس انسان مانند دو کفه ترازو به دو طرف کشیده می شود، یکی به طرف پایین یعنی جهنم و دیگری به طرف بالا یعنی بهشت و در روز قیامت که میان این دوکفه، تعارض و کشش به دو طرف واقع می شود، خداوند بزرگ با ترجیح یکی از دو کفه به وارد شدن شخص به بهشت یا جهنم حکم خواهد داد.(۱۳)
طبق این بیان، میزان عبارت از اندازه نورانیت و تاریکی نفس انسان در دنیا در اثر حسنات و سیّئات است و در قیامت از آن پرده برداشته می شود و مقدار حسنات و سیّئات مشخص و آشکار می گردد.
این سخن، سخن درستی است، ولی تطبیق آن با «میزان» که مربوط به قیامت است و در قرآن و حدیث آمده است، مشکل است و با ظواهر آن سازگاری ندارد و از این تعبیر قرآن: «و نضع الموازین القسط» استفاده می شود که میزان در همان روز قیامت به وجود خواهد آمد، نه اینکه از دنیا همراه با انسان به قیامت منتقل شود.
در قیامت هم وسیله ای برای اندازه گیری و تعیین سبکی و سنگینی اعمال خوب وجود خواهد داشت که همان میزان است. با توجه به اینکه در قرآن از سنگینی و سبکی اعمال صحبت شده باید حد وسطی باشد که بالاتر از آن سنگینی و پایین تر از آن سبک باشد و بتوان به آن میزان گفتبه نظر ما، وجود حقیقتی به نام میزان در قیامت که وسیله سنجش اعمال باشد، از نظر متون اسلامی از مسلمات است و جای بحث ندارد و چیزی نیست که بتوان با استدلال های عقلی آن را رد و یا اثبات کرد و یا چگونگی آن را بیان نمود، ولی با بررسی دقیق آیات مربوط به میزان چنین به نظر می رسد که آیه دلالت ندارد بر اینکه اعمال خوب انسان با اعمال بد او سنجیده می شود، بلکه اعمال خوب به تنهایی مورد سنجش قرار می گیرد، اگر سنگین باشد اهل نجات است و اگر سبک باشد مجازات می شود ولذا در روایتی که پیشتر از امام سجاد(علیه السلام) نقل کردیم، آن حضرت فرمودند که اهل شرک میزان ندارند و میزان برای اهل اسلام است.
حال می گوییم: برای سنجش و اندازه گیری هر چیزی وسیله ای مناسب با آن لازم است، مثلاً اندازه گیری فشار خون و حرارت و برودت و رطوبت و ارتفاع و عیار فلزات و مانند آنها، هرکدام وسیله و ابزار خاص خود را دارد. در قیامت هم وسیله ای برای اندازه گیری و تعیین سبکی و سنگینی اعمال خوب وجود خواهد داشت که همان میزان است. با توجه به اینکه در قرآن از سنگینی و سبکی اعمال صحبت شده باید حد وسطی باشد که بالاتر از آن سنگینی و پایین تر از آن سبک باشد و بتوان به آن میزان گفت.
به نظر می رسد که اعمال نیک انسان با آن عملی که قابل قبول خداست، سنجیده خواهد شد، به این معنی که مثلاً نمازهای انسان با یک نمازی که مورد قبول خداست مقایسه می شود که اگر سنگین تر از آن باشد اهل نجات و اگر سبک تر از آن باشد اهل عذاب است، البتّه اگر هم مساوی باشد باز مورد رضایت خداست و آیات فرد شاخص و فرد نازل را بیان می کند.
شاید سرّ اینکه در روایتی از امام صادق(علیه السلام) انبیاء و اوصیاء به عنوان میزان در روز قیامت معرفی شده اند(۱۴) و یا به امیرالمؤمنین(علیه السلام) «میزان الاعمال» گفته شده است(۱۵)، همین باشد، چون اعمال آنها به صورت صحیح واقع می شود و می تواند معیار سنجش درستی و نادرستی اعمال دیگران باشد، البتّه منظور این نیست که اعمال مردم از نظر کیفیت و کمال باید مانند اعمال آنها یا حتی بالاتر از آن باشد، چون چنین چیزی امکان ندارد، بلکه اعمال مردم فقط از لحاظ صحت و درستی با اعمال آنها سنجیده می شود.
«میزان» در اصل به معنای ترازوست، ولی به طور کنایه در حساب و کتاب دقیق و رعایت عدل و انصاف به کار می رود و در برخی از کشورها ترازو مظهر عدالت و به صورت آرم و نشان مخصوص آن شناخته می شود.
در قرآن کریم، در مقام بیان هدف های بعثت پیامبران، از نزول «میزان» همراه با نزول کتاب به پیامبران خبر داده شده است:
«لقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ »(حدید/۲۵)؛ همانا پیامبران خود را با حجتهای روشن فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان فرو فرستادیم تا مردم به داد و انصاف برخیزند.
بدون شک، در این آیه منظور از کتاب، قانون و شریعت و منظور از میزان (ترازو) رعایت دقیق عدالت است.
میزان در آیات و روایات
به طوری که از آیات و روایات مربوط به روز قیامت استفاده می شود، انسان در قیامت پس از زنده شدن، مراحل گوناگونی را طی خواهد کرد تا به جایگاه اصلی خود که بهشت یا جهنّم و یا اعراف است برسد. این مراحل را «مواقف» یا ایستگاه ها می نامند و هر موقفی ویژگی های خود را دارد. یکی از آن موقفها موقف «میزان» است که در آن به اعمال انسان رسیدگی دقیق می شود.
در قرآن کریم در آیات متعددی، از این موقف با کلماتی مانند: «وزن» و «موازین» یاد شده و روز قیامت روز حساب معرفی شده است. ما اکنون برخی از آیات مربوط به میزان را در زیر می آوریم و سپس درباره میزان و چگونگی آن توضیح خواهیم داد:
«وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُوْلَـئِکَ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُم بِمَا کَانُواْ بِآیَاتِنَا یِظْلِمُونَ» (اعراف/۸ ـ ۹) ؛ و سنجش کردارها در آن روز (رستاخیز) حق است، پس هر که میزان کردارش سنگین باشد، ایشان رستگارانند و هر که میزان کردارش سبک باشد، آنانند که بر خویشتن زیان زده اند.
امام سجاد(علیه السلام) ضمن یک حدیث طولانی فرمود: ای بندگان خدا، بدانید که در قیامت برای مشرکان میزان و ترازوی اعمال گذاشته نمی شود و دفتر و دیوان نخواهند داشت بلکه آنان گروه گروه به سوی جهنم کشیده خواهند شد، نصب میزان و نشر نامه اعمال مخصوص اهل اسلام است.
وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا (انبیاء/۴۷) ؛ و در روز قیامت ترازوهای دادگری می نهیم.
«فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ» (قارعه/ ۶ ۹) ؛ پس هر کس که میزان کردارش سنگین باشد، او در زندگانی خوشایندی است و امّا هر کس که میزان کردارش سبک باشد، پس جایگاه اصلی او جهنم است.
همچنین در روایات معصومین(علیه السلام) هم به صورت های گوناگونی از موقف میزان سخن گفته شده است. قال رسول اللّه (صلی الله علیه وآله): یابن مسعود، احذر یوما تنشر فیه الصحائف و تظهر فیه الفضائح، فانه تعالی یقول: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة»(۱).
پیامبر خدا به ابن مسعود فرمود: ای ابن مسعود از روزی بترس که در آن نامه های اعمال منتشر شود و رسوایی ها آشکار گردد، همانا خداوند می فرماید: در روز قیامت ترازوهای عدل و داد می گذاریم.
ـ قال رسول اللّه (ص): مایوضع فی میزان امری یوم القیامة افضل من حسن الخلق.(۲) در روز قیامت، در میزان اعمال شخص، چیزی بهتر از اخلاق نیکو گذاشته نمی شود.
ـ قال رسول اللّه (صلی الله علیه وآله): حبّی و حبّ اهل بیتی نافع فی سبعة مواطن... و عند المیزان و الحساب.(۳) محبت من و اهل بیتم در هفت جا سودمند خواهد بود... و نزد میزان و نزد حساب.
قال علی (علیه السلام): و اما قوله تبارک وتعالی: «ونضع الموازین القسط» فهو میزان العدل یؤخذ به الخلائق یوم القیامة، یدین اللّه الخلق بعضهم من بعض بالموازین.(۴)
امام علی علیه السلام(علیه السلام) فرمود: و اما سخن خداوند: ترازوهای عدل و داد می گذاریم، منظور از آن، ترازوی عدلی است که مردم در قیامت با آن مؤاخذه می شوند وخداوند با آن ترازوها مردم را جزا می دهد، و حق بعضی از مردم را از بعضی دیگر می گیرد.
عن ابی عبداللّه (علیه السلام) فی قوله تعالی: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة» قال: الانبیاء والاوصیاء.(۵)
امام صادق (علیه السلام) درباره سخن خداوند: و در قیامت ترازوهای عدل می گذاریم، فرمود: منظور پیامبران و اوصیا هستند. (یعنی وجود پیامبران و اوصیا وسیله سنجش اعمال است و اعمال مردم با آنها سنحیده می شود.
ـ عن علی بن الحسین(علیه السلام) قال: اعلموا عباداللّه ان اهل الشرک لاینصب لهم الموازین و لاینشر لهم الدواوین و انما یحشرون الی جهنم زمرا و انما نصب الموازین و نشر الدواوین لأهل الاسلام.(۶)
امام سجاد(علیه السلام) ضمن یک حدیث طولانی فرمود: ای بندگان خدا، بدانید که در قیامت برای مشرکان میزان و ترازوی اعمال گذاشته نمی شود و دفتر و دیوان نخواهند داشت بلکه آنان گروه گروه به سوی جهنم کشیده خواهند شد، نصب میزان و نشر نامه اعمال مخصوص اهل اسلام است.
منظور از میزان چیست؟
با توجه به آیات و روایاتی که آوردیم، وجود میزان در قیامت و سنجش اعمال مردم، از مسلمات اعتقادات اسلامی است و انکار آن، انکار یکی از ضروریات اسلام است، ولی آیا منظور از میزان چیست و سنجش اعمال چگونه صورت خواهد گرفت، مطلبی است که جای گفت وگو و بررسی دارد.
بسیاری از اهل سنت براساس روایاتی که از طریق آنان وارد شده است معتقدند که میزان همان ترازوست و در قیامت ترازو یا ترازوهایی نصب خواهد شد که دارای دو کفه است و زبانه ای دارد که در دست جبرئیل است و اعمال انسان از خیر و شر در دو کفه آن قرار می گیرد و کشیده می شود. بعضی از آنها معتقدند که اعمال انسان در قیامت تجسم می یابد و به
صورت یک جسم در کفه ترازو نهاده می شود و بعضی هم معتقدند که اعمال انسان در صحیفه هایی نوشته می شود و آن صحیفه ها در کفه قرار می گیرد و بعضی هم گفته اند که اعمال نیکو به صورت قیافه زیبا و اعمال بد به صورت قیافه زشت در می آید و آنها را در دو کفه ترازو قرار می دهند.(۷)
شیخ مفید می گوید: «میزان عبارت است از تعدیل میان اعمال و آنچه که در برابر آن استحقاق خواهد یافت و کسانی که این تعدیل را انجام خواهند داد مباشران حساب از امامان آل محمّد(صلی الله علیه وآله) هستند و همه محدثان امامیه بر آن اتفاق نظر دارند.»
برخی از دانشمندان و متکلمان شیعه و اهل سنت معتقدند که منظور از میزان در قیامت اجرای عدالت در پاداش دادن به اعمال انسان و تعدیل میان عمل و جزاست. این قول از برخی از متقدمان هم نقل شده است.
و بنا بر نقل قرطبی و دیگران، مجاهد و قتاده و ضحاک گفته اند: «کلمه میزان به عنوان مَثَل ذکر شده و ترازویی در کار نیست بلکه منظور همان عدالت است».(۸)
از جمله طرفداران این قول شیخ مفید و شیخ طوسی هستند.
شیخ مفید می گوید: «میزان عبارت است از تعدیل میان اعمال و آنچه که در برابر آن استحقاق خواهد یافت و کسانی که این تعدیل را انجام خواهند داد مباشران حساب از امامان آل محمّد(ص) هستند و همه محدثان امامیه بر آن اتفاق نظر دارند.»(۹)
طبق این عقیده، در قیامت سنجش میان اعمال خوب و بد انسان نخواهد بود، بلکه سنجش میان اعمال و پاداش آن خواهد بود و مطابق با عمل پاداش یا کیفر داده خواهد شد.
در تأیید قول شیخ مفید و همفکران او می توان به روایاتی از حضرات معصومین(علیهم السلام) استناد کرد:
امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره این سخن پروردگار: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة» فرمود: فهو میزان العدل یؤخذ به الخلائق یوم القیامة، یدین اللّه الخلق بعضهم من بعض بالموازین.(۱۰) آن همان میزان عدل است که در روز قیامت مردم با آن مؤاخذه می شوند و خداوند به وسیله همان میزانها بعضی از مردم را از بعضی دیگر جزا می دهد.
روزی هشام بن الحکم انه سأل الزندیق أبا عبداللّه (علیه السلام) فقال: أولیس توزن الاعمال؟ قال: لا، انّ الاعمال لیست باجسام و انما هی صفة ما عملوا و انّما یحتاج الی وزن الشی ء من جهل عدد الاشیاء ولایعرف ثقلها و خفّتها وانّ اللّه لا یخفی علیه شی ء، قال: فما معنی المیزان؟ قال: العدل. قال: فما معناه فی کتابه «فمن ثقلت موازینه»؟ قال: فمن رجّح عمله.(۱۱)
هشام بن حکم می گوید: زندیقی از امام صادق(علیه السلام) پرسید که آیا اعمال وزن نخواهد شد؟ فرمود: نه، اعمال به صورت اجسام نیست بلکه صفت آن چیزی است که عمل کرده اند، و کسی به وزن کردن چیزی احتیاج دارد که عدد اشیاء را نداند و سنگینی و سبکی آن را نشناسد و چیزی بر خداوند پوشیده نیست. زندیق گفت: پس معنای میزان چیست؟ فرمود: عدل. گفت: معنای این سخن خدا در کتابش چیست: «هر کس موازین او سنگین شود...»؟ فرمود: کسی که عمل او نیکو باشد.
نظر ملاصدرا
ملاصدرا در بحث مفصلی درباره میزان آن را به پنج قسم تقسیم می کند(۱۲) و سپس می گوید: و اما میزان اعمال، بدان که هر عملی از اعمال بدنی تأثیری در نفس دارد، پس اگر از قبیل حسنات و طاعات باشد مانند نماز و روزه و حج و زکات و جهاد و غیر آنها، در نورانی شدن نفس و رهایی آن از اسارت شهوات و پاکی آن از تاریکی های ماده و جذب آن از دنیا به آخرت و از منزل پست به محل بالا تأثیر می کند، و هر عملی اندازه معینی در ایجاد نورانیت و پاکی دارد و چون حسنات زیاد شد به مقدار افزونی آن، مقدار تأثیر و تنویر آن افزایش می یابد و همچنین هر عملی از اعمال بد اندازه معینی از تأثیر در تاریک ساختن و تیره کردن گوهر نفس دارد... او اضافه می کند: این حالتها در دنیا از مردم پوشیده است، ولی در قیامت که پرده ها برداشته می شود، حقیقت امر آشکار می گردد و هر کسی مقدار کوشش و عمل خود را در می یابد و رجحان یکی از دو کفه ترازوی خود را می بیند.
او اضافه می کند که نفس انسان مانند دو کفه ترازو به دو طرف کشیده می شود، یکی به طرف پایین یعنی جهنم و دیگری به طرف بالا یعنی بهشت و در روز قیامت که میان این دوکفه، تعارض و کشش به دو طرف واقع می شود، خداوند بزرگ با ترجیح یکی از دو کفه به وارد شدن شخص به بهشت یا جهنم حکم خواهد داد.(۱۳)
طبق این بیان، میزان عبارت از اندازه نورانیت و تاریکی نفس انسان در دنیا در اثر حسنات و سیّئات است و در قیامت از آن پرده برداشته می شود و مقدار حسنات و سیّئات مشخص و آشکار می گردد.
این سخن، سخن درستی است، ولی تطبیق آن با «میزان» که مربوط به قیامت است و در قرآن و حدیث آمده است، مشکل است و با ظواهر آن سازگاری ندارد و از این تعبیر قرآن: «و نضع الموازین القسط» استفاده می شود که میزان در همان روز قیامت به وجود خواهد آمد، نه اینکه از دنیا همراه با انسان به قیامت منتقل شود.
در قیامت هم وسیله ای برای اندازه گیری و تعیین سبکی و سنگینی اعمال خوب وجود خواهد داشت که همان میزان است. با توجه به اینکه در قرآن از سنگینی و سبکی اعمال صحبت شده باید حد وسطی باشد که بالاتر از آن سنگینی و پایین تر از آن سبک باشد و بتوان به آن میزان گفتبه نظر ما، وجود حقیقتی به نام میزان در قیامت که وسیله سنجش اعمال باشد، از نظر متون اسلامی از مسلمات است و جای بحث ندارد و چیزی نیست که بتوان با استدلال های عقلی آن را رد و یا اثبات کرد و یا چگونگی آن را بیان نمود، ولی با بررسی دقیق آیات مربوط به میزان چنین به نظر می رسد که آیه دلالت ندارد بر اینکه اعمال خوب انسان با اعمال بد او سنجیده می شود، بلکه اعمال خوب به تنهایی مورد سنجش قرار می گیرد، اگر سنگین باشد اهل نجات است و اگر سبک باشد مجازات می شود ولذا در روایتی که پیشتر از امام سجاد(علیه السلام) نقل کردیم، آن حضرت فرمودند که اهل شرک میزان ندارند و میزان برای اهل اسلام است.
حال می گوییم: برای سنجش و اندازه گیری هر چیزی وسیله ای مناسب با آن لازم است، مثلاً اندازه گیری فشار خون و حرارت و برودت و رطوبت و ارتفاع و عیار فلزات و مانند آنها، هرکدام وسیله و ابزار خاص خود را دارد. در قیامت هم وسیله ای برای اندازه گیری و تعیین سبکی و سنگینی اعمال خوب وجود خواهد داشت که همان میزان است. با توجه به اینکه در قرآن از سنگینی و سبکی اعمال صحبت شده باید حد وسطی باشد که بالاتر از آن سنگینی و پایین تر از آن سبک باشد و بتوان به آن میزان گفت.
به نظر می رسد که اعمال نیک انسان با آن عملی که قابل قبول خداست، سنجیده خواهد شد، به این معنی که مثلاً نمازهای انسان با یک نمازی که مورد قبول خداست مقایسه می شود که اگر سنگین تر از آن باشد اهل نجات و اگر سبک تر از آن باشد اهل عذاب است، البتّه اگر هم مساوی باشد باز مورد رضایت خداست و آیات فرد شاخص و فرد نازل را بیان می کند.
شاید سرّ اینکه در روایتی از امام صادق(علیه السلام) انبیاء و اوصیاء به عنوان میزان در روز قیامت معرفی شده اند(۱۴) و یا به امیرالمؤمنین(علیه السلام) «میزان الاعمال» گفته شده است(۱۵)، همین باشد، چون اعمال آنها به صورت صحیح واقع می شود و می تواند معیار سنجش درستی و نادرستی اعمال دیگران باشد، البتّه منظور این نیست که اعمال مردم از نظر کیفیت و کمال باید مانند اعمال آنها یا حتی بالاتر از آن باشد، چون چنین چیزی امکان ندارد، بلکه اعمال مردم فقط از لحاظ صحت و درستی با اعمال آنها سنجیده می شود.
![[-]](http://www.flashkhor.com/forum/images/collapse.gif "[-]")
