از عدالت آرمانی تا عدالت زمینی

[bOoOoOy]

یکی از مفاهیم انتزاعی که از یک سو ریشه در مباحث دینی و ایدئولوژیک داشته و از سویی دیگر توجه متفکران امروزی را به خود جلب کرده «عدالت» است.

تاریخ نشان می دهد که بشر در تمام اعصار و جوامع به نوعی جست وجوگر عدالت بوده و تفاسیر و تعابیر گوناگونی نیز از این مفهوم ارائه داده است. با دکترسیدمحمد میرسندسی، استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین(ع) از عدالت اجتماعی سخن گفتیم؛ ترکیبی وصفی که قرائت های متفاوت از آن چالش های سیاسی و اجتماعی بسیاری را در دوران معاصر آفریده است.

از افلاطون و ارسطو گرفته تا فلاسفه و جامعه شناسان امروزی هریک تعریفی از عدالت ارائه داده اند. ضمن نیاز به تعریفی کاربردی از عدالت، بفرمایید عدالت اجتماعی چه مشخصه های بارزی نسبت به مفهوم کلی عدالت دارد؟

برای شناخت دقیق تر مفهوم عدالت(Justice) باید قدری در «جنس مفهومی» آن درنگ کنیم. مفهوم عدالت را نباید در زمره مفاهیم «محقَق» به حساب آورد، یعنی مفاهیمی که مابا ازای بیرونی، شفاف و عینی داشته باشند بلکه در شمار مفاهیم «مطلوب» و«آرمانی» گنجانده می شود؛ به این معنا که همواره بین آنچه هست (واقعیت موجود) و آنچه دوست داریم باشد (وضعیت آرمانی) آن فاصله وجود دارد. در واقع، در زندگی انسانی آنچه آرمان ها را شکل می دهد، «ارزش ها و نظام ارزشی»است. پس، عدالت وابسته و متأثر از ارزش هاست و به نظام ارزشی افراد بستگی دارد چنان که برحسب تغییر در نظام ارزشی و سلسله مراتب ارزش ها در یک جامعه و فرد می تواند دستخوش دگرگونی شود.

بر همین پایه است که بسیاری از ارزش ها در شمار اخلاق قرار می گیرند که در این چارچوب تلاش می شود کنش های مطلوب (بایدها) به فرد یا جامعه گوشزد شود اما لزوما این بایدهای اخلاقی در فرد و رفتار وی تعین نمی یابد. آنچه در فرد مشاهده می شود «هست ها»ست، که می تواند بین هست ها و بایدها فاصله باشد.

همچنین مفهوم عدالت را نمی توان بدون ارتباط آن با مفهوم«برابری»(Equality) به راحتی فهمید. همیشه در هر تحلیل و تعریفی از عدالت پای برداشتی از برابری هم درمیان است: برخورد برابر/ نابرابر؛ توزیع برابر/ نابرابر؛ سهم برابر/ نابرابر و... . به این ترتیب، هر تعریفی از عدالت و برقراری نسبت آن با برابری، وابسته به نظام ارزشی افراد و جوامع است؛ برای مثال در چارچوب یک نظام ارزشی برآمده از اشرافیت، برای یک فرد اشرافی قابل قبول نیست که با او و یک فرد عادی و غیراشرافی برخورد برابر و یکسانی صورت گیرد. به همین ترتیب، در یک جامعه با ارزش های مردسالارانه، پذیرفتنی نیست که زنان تقاضای حقوق برابر با مردان داشته باشند و مردان هماره، در این بافت اجتماعی برای خویش و همجنسان خود حقوق بیشتری نسبت به زنان قائلند. یک اشرافی یا یک مردسالار، انتظار دارد که در مناسبات روزمره برایش احترام خاص و متمایزی نسبت به غیرهم رتبه ها قائل شوند۱.

باید افزود که اهمیت عدالت و ارتباط پیوسته آن با اندازه ای از برابری(روی یک طیف و به میزان بیشینه تا کمینه)زمانی بیشتر نمایان می شود که ما با «منابع کمیاب» مواجه هستیم. در واقع، در زندگی اجتماعی برخی منابع به لحاظ آنکه به میزان کافی برای همه وجود ندارند، کمیاب می شوند. در جامعه شناسی، قدرت، ثروت، حیثیت و اطلاعات ازجمله منابع کمیاب به حساب می آیند.
چالش کلیدی عدالت در حقیقت در زمینه چگونگی توزیع این منابع کمیاب رقم می خورد. هم در زمینه اقتصادی(ثروت و درآمد) هم در زمینه اجتماعی(احترام و حقوق و...) و هم در زمینه سیاسی(قدرت)بحث عدالت می تواند مطرح شود.

در اینکه چه تعریفی می توان از عدالت اجتماعی ارائه کرد، شاید نتوان برداشت واحدی داشت اما با توضیح بالا هرجا که سخن از روابط میان افراد، گروه های اجتماعی و برخورد جامعه با افراد و گروه ها مطرح شود می تواند موضوع بحث عدالت اجتماعی قرار گیرد؛ به عبارت بهتر، عرصه های تعامل و کانون برخورد فرد، گروه های اجتماعی و جوامع با یکدیگر موضوع عدالت اجتماعی است و برخورد انسان با خویشتن(وجدان) یا خالق و طبیعت که می تواند موضوع عدالت باشد در زمره عدالت اجتماعی قرار نمی گیرد۲.

نمودهای عدالت اجتماعی را در چه عرصه هایی می توان سراغ گرفت؟

نمودهای عدالت اجتماعی را هم بنابر این توضیح ها در حوزه های اقتصادی(مانند درآمدها، چگونگی بهره مندی از ثروت و دارایی های جامعه و امتیازهای اقتصادی و...)، اجتماعی(حقوق افراد بر حسب ویژگی های انتسابی(جنس، قوم، نژاد، مذهب و...)، یا به بیان عامیانه «رابطه های فرد» و اکتسابی(تحصیلات، مهارت و...)، یا به بیان دیگر «شایستگی های فرد» و همچنین سیاسی(بهره مندی از قدرت و امکان دستیابی به پایگاه های اجتماعی و...) می توان مطرح ساخت.

تحقق عدالت اجتماعی در یک جامعه اسلامی را چگونه ارزیابی می کنید؟

درباره برابری مرد و زن، من بر این باورم که باید بین آموزه های اسلامی و آموزه های یک جامعه مردسالار تمایز قائل شد. به لحاظ تاریخی به نظر می رسد بسیاری از محدودیت هایی که برای زنان در جوامع اسلامی قائل شده اند، برآمده از ارزش های یک جامعه مردسالار و یک فرهنگ قبیله ای است. چنان که تا همین ۴۰ ۳۰سال پیش در بسیاری از مناطق اسلامی ( و حتی در برخی از این مناطق تا به امروز) زنان از حق تحصیل محروم بودند. آیا می توان این محرومیت اعمال شده را به اسلام نسبت داد؟ اگر چنین بود که امروز زنانی که تحصیل کرده اند فعل حرام مرتکب شده اند. پس می بینیم که در این حکم بیش از آنکه به ارزش های اسلامی توجه شود، ارزش های دیگر حکم رانده اند. حال در موارد دیگری هم که امروزه جزو چالش های جوامع اسلامی است تا حدود زیادی این قضیه صادق است. این امر به معنای برابری زن و مرد در همه زمینه ها نیست و در عین حال نمی تواند به معنای نابرابری جنسیتی هم قلمداد شود.

آنچه می تواند برابری یا نابرابری را در حقوق زن و مرد عادلانه کند، درجه استدلال و اقناع افکار عمومی است؛ در واقع یکی دیگر از مفاهیم مرتبط با بحث عدالت هم از اینجا بروز پیدا می کند؛ درجه توافق یک جامعه بر سر ارزش ها. جامعه ای که درباره چگونگی حقوق زن و مرد قانع شود به توافق هم می رسد و قانون موجود در این زمینه را عادلانه ارزیابی می کند ولی درصورتی که قانونگذار نتواند افکار عمومی را قانع کند یا استدلال کافی و محکم برای قانون خویش ارائه نکند، در مواجهه با افکار عمومی نمی تواند با ارزیابی عادلانه مواجه شود. بسیاری از چالش هایی که امروزه در جامعه ما در زمینه حقوق زنان وجود دارد در این مرحله هستند.

به نظر می رسد یکی از عوامل تحقق عدالت اجتماعی، سطح توقعات جامعه است. آموزش در آگاهی مردم از حقوقشان چه تأثیری دارد؟

همانطور که گفته شد، امروزه با گسترش رسانه های ارتباط جمعی و افزایش آگاهی های مردم، صرفا نمی توان از مردم انتظار داشت تا یک قانون را به رسمیت بشناسند و همانطوری عمل کنند که قانونگذار می گوید. میزان پایبندی به قانون و پذیرش حقوق تابعی از درجه استدلال و توضیح قانونگذار است. هرچه این استدلال ها، از نظر افکار عمومی سست تر و غیرموجه تر باشد ارزیابی از آنها غیرعادلانه تر خواهد بود.

نقش رسانه های جمعی در این میان چگونه است؟

رسانه های ارتباطی امروزه در یک فضای تجاری قرار گرفته اند؛ به این معنا که نخست با مخاطب هایی مواجهندکه حکم مشتری را دارند؛ آنگاه این مشتری به پیام(کالایی) که به او عرضه می شود درصورتی توجه می کند و واکنش مثبت نشان می دهد که کیفیت بهتری نسبت به کالاهای تولید شده در رسانه های رقیب داشته باشد. در زمینه حقوق افراد اگر به تولید و انتشار برنامه ها و پیام هایی اقدام شود که از کیفیت لازم برخوردار نباشند، مشتری به راحتی جذب رسانه هایی می شود که بهتر مشکل و چالش او را کنکاش و تجزیه و تحلیل می کنند. بنابراین زمینه تغییر در ارزش ها از این بستر به تدریج فراهم می شود.

رسانه های اجتماعی باید از بهترین و شایسته ترین افراد برای توجیه ارزش ها استفاده کنند. البته طبیعی است که این امر به معنای پذیرش انتقاد و گفت وگوهای انتقادی هم باید باشد. بسیاری از ظرایف و نکته های ریز دیگر هم در زمینه جذب مخاطب وجود دارد که از حوصله این بحث خارج است اما از طریق رسانه زمانی می توان در جامعه توافق اجتماعی به وجود آورد که فضای نقد وضعیت موجود فراهم باشد. از سوی دیگر جامعه عرصه ای نیست که همه افراد همانند یکدیگر فکر کنند. بنابر اصول آماری بخش زیادی از یک جامعه نرمال در منطقه میانی و حول وحوش میانگین قرار می گیرند و هرچه از میانگین دور شویم به حدود افراطی (Extremes) نزدیک می شویم که از وزن اجتماعی کمتری برخوردار هستند. تکیه بر دیدگاه های افراطی در جامعه نمی تواند توافق آفرین باشد. این نکته که در گفتمان پیروز انتخابات اخیر، یعنی اعتدال، به چشم می خورد هم نشان دهنده خستگی و دوری گزینی مردم از گفتمان های افراطی است و هم بیانگر راه رسیدن به توافق اجتماعی راجع به ارزش ها و عدالت. می بینیم که عدالت با اعتدال به یک نقطه می رسند.

ایران از نظر سطح عدالت اجتماعی در بین کشورهای منطقه و جهان در چه جایگاهی قرار دارد؟

جامعه ایران، بیش از آنکه بتواند بر مبنای اندیشه های معتدل حرکت کند دچارحرکت های سینوسی متناوبی بر حسب دیدگاه های افراطی شده است. از این رو در بسیاری از شاخص ها از عدالت فاصله گرفته است؛ برای مثال روزی خواسته یا ناخواسته بر مبنای دیدگاه سوسیالیستی به توزیع منابع اقتصادی اقدام کرده(سال های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی) و روزی دیگر، بر مبنای دیدگاه لیبرالیستی، عکس این کار را دنبال کرده است. دوباره از این دو تجربه به یک راه حل میانه رهنمون نشده است بلکه در دوره اخیر دوباره با شکلی از اقتصاد شبه مارکسیستی که توزیع برابر مهم ترین شاخص آن است روزگار گذراندیم و امروزه همگان از نتیجه آن احساس نارضایتی و بی عدالتی وسیعی دارند. امید است بازگشت به اعتدال، بازگشتی عقلانی و ماندگار باشد تا بتوانیم از این طریق شاخص های گوناگون و متنوع عدالت را در این فرایند بهبود بخشیم.