پیمان سایکس-پیکو؛ نقطه عطف تاریخ معاصر خاورمیانه

[B I N A M]

یک قرن پیش در بحبوحه جنگ جهانی اول، بریتانیا و فرانسه که از پیروزی نهایی بر دولت عثمانی مطمئن شده بودند، پیمانی سری را میان خود منعقد کردند که سرنوشت خاورمیانه را برای همیشه دستخوش دگرگونی نمود. این معاهده که با حضور دیپلمات های فرانسوی و بریتانیایی در ۱۶ مه ۱۹۱۶ بسته شد، راهکاری جدید برای تقسیم امپراتوری عثمانی ارائه داد. به موجب پیمان سایکس-پیکو مناطقی همچون سوریه، عراق، لبنان و فلسطین تحت قیمومت دول متفق قرار گرفتند. نام این معاهده برگفته از نام های مذاکره کنندگان اصلی -سر مارک سایکس (طرف بریتانیایی) و فرانسوا ژرژ پیکو (طرف فرانسوی) – می باشد.


با شروع جنگ جهانی اول در تابستان ۱۹۱۴، امپراتوری عثمانی به صف متحدان آلمان پیوست. متفقین (فرانسه، بریتانیا و روسیه) نسبت به آینده ی این مملکت متزلزل  واکنش نشان دادند. قلمرو وسیع عثمانی در خاورمیانه که آناتولی و تمامی مناطق عرب زبان را دربر می گرفت، غنیمت جنگی ارزشمندی برای دول متفق به حساب می آمد. در مارس ۱۹۱۵ دول بریتانیا و روسیه طی پیمانی سری، شروطی را برای آینده خاورمیانه تعیین نمودند. قرار بر آن شد که استانبول و تنگه داردانل -که به لحاظ سوق الجیشی موقعیت ممتازی داشت- به روسها واگذار شود و از سوی دیگر، کلیه سرزمین های عربی خاورمیانه خصوصاً مناطق نفت خیز جنوب عراق نیز نصیب بریتانیا گردد. 

امضاءکنندگان پیمان سایکس-پیکو؛ سر مارک سایکس (راست) و فرانسوا ژرژ پیکو (چپ)

یکسال پس از این پیمان مخفیانه، نمایندگان دولتهای بریتانیا و فرانسه با یکدیگر دیدار نمودند تا بر سر تقسیم مناطق عربی خاورمیانه گفت و گو کنند. فرانسویان بر سیادت خود در سوریه پافشاری می کردند و از سوی دیگر، بریتانیایی ها نیز به دنبال ایجاد نوعی موازنه در منطقه بودند. با این حال هر دو طرف نسبت به ملی گرایی عربی غفلت نشان دادند؛ اگرچه در جنگ با عثمانی، کوشیدند روحیه ملی گرایی اعراب را علیه ترکها تحریک نمایند. عدم توجه به ملی گرایی عربی موجب بروز مصائب و مشکلات عدیده ای در دهه های بعد گردید که تا به امروز نیز ادامه یافته است. 

سرانجام پیمان سایکس-پیکو در ۱۶ مه ۱۹۱۶ منعقد شد. متفقین تمامی سرزمین های متعلق به امپراتوری عثمانی را تحت قیمومت خویش قرار دادند. این بدان معنا بود که هر کشور جدید التاسیس عربی می توانست در اداره امور داخلی خود از استقلال نسبی برخوردار باشد اما بایستی سیاست های دولت مافوق را به عنوان تصمیمات برتر به حساب می آورد. مطابق پیمان سایکس-پیکو لبنان و مناطق ساحلی سوریه به فرانسه واگذار شد؛ بریتانیا به کنترل مستقیم بر جنوب بین النهرین -مناطق بصره و بغداد- دست یافت و فلسطین نیز منطقه ای بین المللی شناخته شد و تمامی دولتهای متفق به طور مشترکاً بر آن تسلط یافتند. با این حال تکلیف بخش بزرگی از سرزمین های عربی -از مناطق داخلی سوریه و اردن گرفته تا موصل در شمال عراق- مشخص نگردید. سرانجام طرفین به توافق دست یافتند که بخش شمالی این مناطق تحت کنترل فرانسه و جنوب آن تحت قیمومت بریتانیا واقع شود. همچنین طرفین از حق تجارت و عبور و مرور آزاد در مناطق تحت قیمومت دیگری برخوردار گردیدند.

این پیمان که مدتی بعد در مطبوعات و رسانه های جهان غرب افشاء گردید، با انعقاد قرارداد ورسای در ۱۹۱۹ عملی شد. از آن زمان تاکنون بسیاری از صاحب نظران درباره پیامدهای سایکس-پیکو به تفصیل به اظهار نظر پرداخته اند. گروهی معتقدند این پیمان به خاورمیانه شکلی جدید بخشید و مناطق عربی را که در زمان حکومت عثمانی از جایگاه مهمی برخوردار نبودند، به یکی از مناطق استراتژیک جهان بدل نمود. از سوی دیگر، گروهی از محققان بر این باورند که پیمان سایکس-پیکو روحیه ملی گرایی اعراب، کردها و اقوام ساکن در خاورمیانه را نادیده گرفت و باعث آشفتگی اوضاع سیاسی این منطقه شد.