روشنفکری ایرانی و فقر فرهنگی گری

[L²evi]

نگارنده به احترام مبتکران و شرکت کنندگان آن گفت وگو، فارغ از موافقت ها و مخالفت هایی که با محتوای آن دارد، این یادداشت را به این امید می نویسد که این گونه گفت وگوها ادامه یابد و گشایش افقی نوین را در مبادلات فکری، تعاملات اجتماعی و سیاسی نوید دهد.

روشنفکری بیداری و بیدارگری از خواب زمانه و بیرون آمدن از غار عرف، عادت، جزم، جمود، تعصب، رخوت و غفلت است. روشنفکران اصیل لاینحل ماندن مسائل اساسی را بیش از هر چیز دیگر معلول سیطره همان چارچوب های جاافتاده ای می بینند که مرسوم است قاب و قالب تفکر ما باشند، مسائل اساسی ما را برای ما صورت بندی کنند و راه حل ها را به ما نشان دهند؛ یعنی همان رویکردهای متعارفی که کمتر کسی به خود جرات یا فرصت می دهد نقدشان کند و به پرسش شان بکشد. یکی از علت های وضعیت تراژیک روشنفکری در جامعه ما این است که بسیاری از نخبگان فکری و سیاسی ما خودشان در همین چارچوب های صلب و سخت به خواب زمانه فرو رفته اند. از یک سو، اغلب روشنفکران و نواندیشان دینی در جامعه ما روشنفکری را «حرکت در شکاف سنت و مدرنیته» دانسته اند و کار ویژه روشنفکری را «پل زدن بر این شکاف» تعریف کرده اند. از سوی دیگر، روشنفکران غیردینی، برعکس، روشنفکری را برنامه یا روندی مدرن ساز دانسته اند که جامعه را از شر گذشته می رهاند، درهای «عصر جدید» و «دنیای شگفت انگیزنو» را به روی جامعه می گشاید، پل های پشت سر را می سوزاند تا رجعت به سنت، خصوصا سنت دینی را ناممکن سازد.

از دیگر سو، سنت گرایان و سنتیان ضد روشنفکری گروه نخست را به التقاط و گروه دوم را به دین ستیزی متهم می کنند و هر دو را گونه هایی از غرب زدگی می دانند؛ اما همه این فهم ها از کاروبار روشنفکری نشانی غلط می دهند و در یک خطای بنیادین با هم شریکند. ایشان همگی«شکافی» ژرف و گسستی شگرف میان سنت و مدرنیته را مفروض می گیرند؛ شکافی معرفت شناختی و گسستی هستی شناختی. بله، مدرنیست ها، یعنی سکولاریست های سنت ستیز که چندین دهه است کمر استدلال شان زیر بار نقدهای سنگین تاریخی و فلسفی خم شده است، روزگاری نظریه ای رادیکال را می پراکندند که مطابق آن مدرنیته اصلا یعنی «گسست» از سنت. روشن گری یا روشنفکری نزد ایشان همان تیغ بی دریغی بود که از یکسو سنت را از پای درمی آورد و از دیگر سو راه مدرنیته را می گشود.

مطابق این روایت از نسبت سنت و مدرنیته، کار روشنفکری نفی مطلق سنت و خصوصا مولفه ممتاز آن؛ یعنی تدین بود. این در حالی است که اکنون دهه ها است که نقدهای سنگین مورخان و فیلسوفان پساسکولار استدلال های قدرتمند و فراگیری را به نفع روایت «پیوند و استمرار سنت و تجدد» در میان نهاده اند. مطابق این روایت، دوگانه اندیشی هایی مانند دینی ـ سکولار و سنتی ـ مدرن از بن بر مجموعه ای از سوءتفاهم ها بنا شده است. مدرنیته در هر جامعه ای، درواقع، مدرنیته سنت های همان جامعه است نه گسست از آنها. مولفه های سنت مانند کدهای ژنتیک در بن تک تک سلول های جهان مدرن نشسته است.

حالا، در این میان، طنز تلخی است که روشنفکران دینی ما از یکسو روایت منقرض گسست اندیش را درباره نسبت میان سنت و مدرنیته مفروض گرفته اند، ولی از سوی دیگر برخلاف همه مقتضیات نظری و عملی چنان پیش فرض سنگین (و البته باطلی)، در چرخشی خودویرانگر، کارویژه خود را «آشتی دادن سنت و مدرنیته»یا «پل زدن روی شکاف میان این دو جهان» می شمارند و همه همت شان را صَرف بر ساختن «تفسیرهای مدرن» از اسلام می کنند و همین می شود که در مواجهه با مسائل حاد و مشکلات اساسی جامعه ما، در جهان واقعی، اغلب نمی توانند از عهده تعارض درونی خود برآیند و جز دستی خالی و زبانی پرایهام و ذهنی پرابهام و مدعیاتی لغزنده چیزی برای عرضه کردن به عامی و عارف ندارند و در غیاب فهمی منقح و متوازن از اقتدار و رهایی بخشی و عدالت سیاسی، آزادی های مدنی، رشد اقتصادی و نهادها و ساختارهای جامعه، حداکثر سر از اکتیویسم سودازده و خط شکنی های خود ویران گر درمی آورند. از این هم تراژیک تر کاروبار گروهی دیگر از روشنفکران ما است، چه راست دین گریز و چه چپ سنت ستیز که باز مبتنی بر همان پیش فرض غلط درباره رابطه میان مدرنیته و سنت، راه حل همه مسائل ما را در دین ستیزی و دین زدایی می جویند و گمان می کنند مدرن شدن؛ یعنی روزبه روز سکولارتر شدن و راز سکولار شدن را هم از سنت ستیزی و دین گریزی جستن؛ برنامه خام اندیشانه ای که تاکنون چیزی جز تشدید تضادهای بی حاصل برای جامعه و انزوای تحمیلی یا خودخواسته برای این گروه از روشنفکران به بار نیاورده است.

برای آشنایی با یکی از سنگین ترین خواب های زمانه در چارچوب های سفت وسخت روشنفکری، خوب است نظری بیفکنیم به نحوه مواجهه روشنفکران ما با مساله خشونت که امروزه نه تنها بنای دولت ـ ملت را در جوامع اسلامی؛ به ویژه در غرب آسیا و شمال آفریقا، دستخوش بحران های ساختاری و مفهومی کرده است؛ بلکه دامنه آن به شکل حوادث تروریستی، پایتخت های اروپایی را هم به وضعیت اضطراری کشانده است؛ آخرین نمونه اش هم همین ترورهای پاریس. در مواجهه با این دست خشونت ها هربار از چهار سو صلا برمی دارند که علت این خشونت ها فرهنگ دینی تروریست ها است و چاره کار هم تغییر/ اصلاح این فرهنگ است.

آنچه همیشه در چنین معرکه هایی ناپرسیده و نکاویده باقی می ماند این است که علت رواج این یا آن برداشت از اسلام چیست و کدام شرایط سیاسی، اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی زمینه را برای رواج این یا آن برداشت اید ئولوژیک آماده می کند.

در این میان، نکته مغفول این است که مطالعات نظری و تجربی جدی در حوزه علوم اجتماعی و انسانی در یکی- دو دهه اخیر این احتمال را فوق العاده تقویت کرده اند که رواج برداشت های تروریستی از اسلام و رواج ارتکاب این خشونت ها هر دو معلول مجموعه علل دیگری است از جنس عوارض مناسبات جهانی شده اقتصادی، سیاسی، اطلاعاتی و ارتباطاتی و آموزشی و پرورشی. در واقع پرسش اصلی می تواند این باشد که با وجود این همه تنوع آرا و قرائت ها از اسلام، در چه شرایطی آستانه باور و تحریک پذیری متدینان چندان نازل می شود که این قبیل توجیهات سست و دلیل تراشی های سخیف برای این فاجعه آفرینی های شنیع و داعشی وار را می پذیرند و در پی آنها روان می شوند.

یکی از مهم ترین علل این ناتوانی و تاریکی تاریخی «فقر فرهنگی گری» است. فقر فرهنگی گری، در یک کلام؛ یعنی فروکاستن جامعه، سیاست، و/یا اقتصاد به فرهنگ، چه در مقام فهم و تحلیل مشکلات، چه در موضع تبیین و علت کاوی آنها و چه در موقع تجویز راه حل ها، اما فقر فرهنگی گری درمیان اغلب روشنفکران ایرانی و مخالفان ایشان، در بسیاری موارد، فقری سیاه است، چراکه مرکب از همه یا برخی از این چهار تقلیل بی دلیل است: فروکاستن جامعه، سیاست، و/یا اقتصاد به فرهنگ؛ فروکاستن فرهنگ به تدین؛ فروکاستن تدین به معرفت دینی؛ و بالاخره، فروکاستن معرفت ها و باورهای دینی متدینان به تفسیر متون دینی.

علاوه بر نادرستی نظری و تاریخی مفروض های بنیادین این رویکرد، کمترین اشکال عملی آن این است که حاملان متنوع اش را با وجود همه اختلافاتی که با هم بر سر اهداف و مطلوبات داشته اند، به یکسان ناکام نهاده است.

رهایی از افسانه های خواب آور فرهنگی گرایانه شرط نخست مواجهه حل مساله ای با بحران های فراگیر دولت ـ ملت در منطقه پرتنش ما و در مقیاس جهانی است. این مواجهه نیازمند عبور از سد مشهورات زمانه و دل زدن به دریای گفت وگوی نقادانه، حل مساله ای و تفهمی میان روشنفکران، دانشگاهیان و مدیران سیاسی و اقتصادی است. بیایید مدتی دین و فرهنگ را به حال خود بگذاریم!

دوران روشنفکری فرهنگی گرا، تک رشته ای، شخص محور، ستاره پرور و نخبه پسند، زمانه تک ستاره ها، سر آمده است.زمان آن گذشته است که باز بپرسیم چراغ ها را چه کسی روشن خواهد کرد، ولی تا چراغ امید به گفت وگوهای نقادانه درون «نهادهای اجتماعی» زنده است، این خانه تاریک بی فروغ نخواهد ماند.