اشتغال طلاب علوم دینی؛ فرصت یا تهدید؟ (۱)

[ابراهیم هادی]

اشتغال طلاب علوم دینی؛ فرصت یا تهدید؟ (۲)

نگاهی به موضوع اشتغال طلاب حوزه‌های علمیه





فضیلت دانش در سخن امیرمومنان علی- علیه السلام -

امیرمومنان حضرت علی - علیه السلام - در ضمن روایتی در تحف العقول می‌فرمایند «مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و به کار بستن آن است و راستى که دانش جستن بر شما از طلب مال لازم‌‏تر است زیرا مال دنیا میان شما تقسیم و براى شما ضمانت شده است، دادگرى او را میان شما قسمت کرده و به زودى براى شما بدان وفا می‌کند.» (تحف العقول صفحه 196)
ایشان در بخشی دیگر از این روایت می‌فرمایند «دانش براى شما نزد اهلش ذخیره است و مأمورید به طلب علم از آن‌ها، به دنبالش بروید و بدانید که مالِ بسیار دین را فاسد کند و دل‌ها را سخت گرداند اما علمِ بسیار توأم با عمل، دین را اصلاح کند و وسیله رفتن به بهشت باشد.» (همان)
همچنین این امام همام در ادامه، با بیان تفاوت‌های کسب معیشت و طلب علم می‌فرمایند «خرج کردن، مال را بکاهد اما علم با خرج کردنش (به دیگران گفتن) افزوده شود؛ خرج کردن علم اینست که آن را در میان حافظان و راویانش منتشر کنى.» (همان)
...
«به راستى علم صاحب فضائل بسیاریست، سرش تواضع، چشمش بر کنارى از حسد، گوشش فهم، زبانش راستى، حفظش بررسى، دلش خوش بینى، عقلش معرفت اسباب امور، دستش رحمت، همتش سلامت، پایش دیدار دانشمندان، حکمتش ورع، قرارگاهش نجات، جلودارش عافیت، مرکبش وفا، سلاحش سخن نرم و دلنشین، شمشیرش خشنودى و رضا، کمانش مدارا، قشونش گفتگو با دانشمندان، مالش ادب، ذخیره‏اش اجتناب از گناهان، توشه‌اش احسان کردن، جایگاهش سازش و صلح، راهنمایش هدایت و رفیقش صحبت با نیکان است.» (همان)

کسب و کار و طلب معیشت در روایات اهل‌بیت - علیهم السلام -

همان‌طور که روشن است، کسب علم تنها راه همت و فرار از تنبلی نیست، کار کردن و طلب معیشت از مصادیق بارز همت و تلاش است.
در باب کسب و کار و اهمیت طلب معیشت روایاتی وارد شده که ذکر آن خالی از لطف نیست: حضرت رسول، پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - در این خصوص می‌فرمایند «طَلَبُ الحَلالِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَةٍ ؛ کار کردن برای کسب مال حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.» (جامع الاخبار، صفحه 389، حدیث 1079)
همچنین ایشان در روایتی دیگر در مستدرک الوسائل می‌فرمایند «بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی‌شوند.» از ایشان سوال شد که یا رسول الله!؟ پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ حضرت رسول اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمود «جدیت و تلاش در طلب معیشت می‌تواند موجب آمرزش آن گناهان شود.» (مستدرک الوسائل، ج 13، ص 13)
امام صادق - علیه السلام - ضمن روایتی در کتاب شریف کافی خطاب به هشام می‌فرمایند «اگر در خط مقدم جبهه، درگیری شروع شد، باز هم کار کردن و طلب روزی را در آن روز ترک نکن.» و نیز در روایتی دیگر می‌فرمایند «کسی که خود را برای روزی خانواده‌اش به زحمت می‌اندازد و کار می‌‌کند مانند رزمنده است که در راه خدا می‌جنگد.» (الکافی الإسلامیة، جلد ‏5، صفحه 78) و (همان، صفحه 88)
همچنین این حضرت در روایاتی در وسائل الشیعة می‌فرمایند «رها کردن کسب و کار، عقل را کم می‌کند.» و نیز «در طلب روزى و نیازهاى زندگى تنبلى نکنید، چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن می‌دویدند و آن را طلب می‌کردند.» (الکافی الإسلامیة، جلد ‏5، صفحه 148) و (وسائل الشیعة، جلد 12، صفحه 38)
در وسائل الشیعة آمده است حضرت علی بن موسی الرضا - علیه السلام – فرمودند: «إنّ الَّذی یطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یکُفُّ بِهِ عِیالَهُ اَعْظُمُ اَجْراً مِنَ الْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللهِ ؛ کسی که دنبال روزی می‌رود تا آبروی خود و خانواده‌اش را حفظ کند، اجر و پاداشش از رزمنده‌ای که در راه خدا جنگ می‌کند بیشتر است.» (تحف العقول، النص، صفحه 445)

طرح مسأله

چنانچه ذکر شد، تلاش و همت مقوله بسیار مهم و ارزشمندی در اسلام است و انسان تنبل همواره مورد مذمت شدید رسول اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - و اهل‌بیت طاهرین ایشان بوده است؛ اما در خصوص نحوه تلاش و فرار از تنبلی با تعارضی ظاهری در اخبار اهل‌بیت - علیه السلام - مواجه گشته و سوالاتی ایجاد شد.
سوالاتی از قبیل این‌که «جمع روایات اهمیت کسب علم و لزوم طلب معیشت به چیست؟»، «وظیفه طلاب علوم دینی در خصوص همت و تلاش چیست؟»، «کار کردن و اشتغال چه حکمی برای طلبه دارد؟»، «آیا کسب علم محدودیت دارد؟ و اگر محدودیت دارد، تا چه مقطعی لازم و از چه مقطعی غیرضروری است؟»، «معیشت طلبه از چه طریق فراهم می‌شود؟» و «آیا کار کردن و کسب علم برای یک طلبه قابل جمع می‌باشند؟».

تأمین معیشت طلاب قبل و پس از انقلاب

حال که به بخشی از روایات باب تلاش و همت، طلب معیشت و اهمیت تحصیل علم پرداختیم، شایسته است تا به بررسی تأمین معیشت طلاب و تقسیم‌بندی مشاغل حوزوی و طلاب حوزه علمیه بپردازیم.
پیش از تشکیل نظام جمهوری اسلامی معیشت طلاب تنها از راه فعالیت‌های حوزوی همچون تدریس، تصنیف، تألیف، تبلیغ، امامت جماعت، حل اختلافات مردم، وکالت برقراری عقد و طلاق، نوشتن وصیت‌نامه و خواندن نماز و روزه استیجاری و در پاره‌ای اوقات با کشاورزی و دامداری تأمین می‌شد.
تصور زندگی سخت معیشتی پیش از تشکیل نظام جمهوری اسلامی سبب می‌شد تا تعداد علاقمندان به طلبگی کم باشد اما کسی که به طلبگی روی می‌آورد از آن‌جایی که رزق وی به دین گره می‌خورد، در سلک روحانیت ماندگار شود.
اما امروزه مشاغل جدیدی بر سر راه طلاب قرار گرفته که ممکن است برخی از آنان، طلبه را نسبت به فعالیت‌های حوزوی سست نمایند؛ در واقع می‌توان گفت: طلبه در انتخاب بین این مشاغل و فعالیت‌های حوزوی بر سر دوراهی قرار می‌گیرد و در انتخاب هر یک از این مشغله‌ها اختیار دارد؛ همین امر سبب شده تا عده‌ای معدود از ابتدا یا در میانه راه، طلبگی را به عنوان سکویی برای پرش انتخاب کنند و دنیا را بر معارفی که در دوران طلبگی باید کسب کرد، ترجیح دهند.
مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرمایند: اگر طلبه و روحانی ما، برای استخدام درس خواند، به درد عالم روحانیت نمی‌خورد، طلبه باید درس بخواند تا فقیه و واعظ و محقق و مدرس و کتاب‌نویس و ملای فلان محل و ملای فلان شهر بشود و مردمی و در اختیار مردم باشد، و الّا اگر برای استخدام درس بخواند، پس همان روحانیت وابسته‌ای است که ما این‌قدر در عالم مسیحیت و یا در عالم زهّاد اهل تسنّن برایش بد می‌گفتیم. (حوزه و روحانیت، جلد 2، صفحه 17 و 18)
امروزه برخی از طلاب به علت گسترش ارتباطات و در معرض دید قرار گرفتن سبک‌های زندگی مختلف، رغبتی به روش‌های سنتی معاش ندارند، از سوی دیگر عرصه برای انتخاب نوع مشغله از سوی طلاب عصر حاضر گسترده شده و همین امر سبب شده است تا آنان در کنار فعالیت‌های حوزوی به مشاغل دیگر نیز روی آورند.
گاه علت رغبت یک طلبه به مشاغلی غیر از فعالیت‌های طلبگی، تنها تأمین معیشت بوده و پس از مدتی که زندگی وی رو به سامان شد، از آن مشغله به سوی همان فعالیت‌های حوزوی روی‌گردان می‌شود اما در برخی از موارد، طلبه به کسب از آن طریق عادت کرده و حتی به مرور زمان تغییر آرمان می‌دهد. البته گاهی هدف از اشتغال در نهادهای مختلف، نوعی فعالیت تبلیغی و در راستای آرمان‌های حوزوی است هرچند که در کنار آن تأمین معیشت نیز اهمیت داشته باشد.