هویت معرفتی دین و سنت

[bOoOoOy]

سنت اغلب، در مقابل مدرنیته قرار می گیرد و برای آن تعاریفی ذکر می شود. برخی از تعاریف از ناحیة کسانی است که در خارج از حوزة سنت قرار گرفته و بعضی دیگر مربوط به کسانی است که حیات و زندگی را در پرتو سنت معنا می کنند.

در تعاریف مدرن سنت فاقد هویت معرفتی است و بیشتر شیوه ای از عمل و زیست است که ریشه در عادات پیشین دارد و ناخودآگاه به آن عمل می شود، ولیکن در تعاریف دیگر سنت گرچه نوعی از عمل و زندگی است، راه و روش معرفت نیز می باشد. در این تعاریف سنت مشابهتی با منطق پیدا می کند، با این تفاوت که منطق مسیر تردد و آمد و شد دانش حصولی است و سنت طریق دانش شهودی و آگاهی متعالی دینی سنت شیوه ای است که از متن معرفت و علم دینی طلوع می کند و سالکان خود را با سر و رازی که در متن آن حضور دارد، آشنا می گرداند و به همین دلیل سنت را پیوند ناگسستنی با علم دینی است.

سنت و معرفت
سنت و ایدئولوژی در دنیای متجدد امروز منسوخ و مهجور می باشند و این در حالی است که هر یک از این دو، در دوره هایی کوتاه یا طولانی از تاریخ مطلوب بوده و از اعتبار شایسته ای برخوردار بوده اند. اعتبار پیشین و مهجوریت امروز، تابع علل و عواملی است که در این مقال مورد توجه قرار خواهند گرفت.

سنت علی رغم آن که در دنیای متجدد و با حاکمیت مدرنیسم، غیرقابل تحمل تر از ایدئولوژی است ولیکن از پیشینه ای بسیار طولانی تر برخوردار بوده و ایدئولوژی در قیاس با آن عمری کوتاه و محدود دارد. سنت هزاره هایی چند را در اوج اقتدار و اعتبار سپری کرده و اقتدار و حاکمیت آن درگذشته تاریخ همواره موجب شده تا آنچه سنت نبوده است نیز در قالب سنت تقلب شود و با نام سنت عرضه گردد؛ چه این که تقلب را همواره به قالب سکه ای می زنند که از اعتبار برخوردار باشد.

اعتبار و بی اعتباری سنت تابع نحوة معرفت و آگاهی است، در حالی که ظهور و افول ایدئولوژی مرهونِ بود و نبود نوعی دیگر از معرفت و آگاهی است. تجدد و مدرنیسم نیز، در مقطعی که در ستیز با سنت و ایدئولوژی قرار می گیرد، حامل پیدایش و بروز دیدگاه معرفتی نوینی است که اینک بر حوزه های علمی دنیای معاصر سنگینی می کند.

تعاریف سنت
قبل از ورود به بحث، ناگزیر باید تعریف خود را از سنت و دیگر مفاهیم مورد نظر ارائه دهیم، هرچند تعریفی که برای هر یک از آنها ارائه می شود تابعی از دیدگاه معرفتی تعریف کننده است. برخی از این تعاریف مبتنی بر نگاهی دینی و بعضی دیگر از منظر دنیای مدرن است.

سنت در برخی از این تعاریف، حقیقتی آسمانی، الهی، مقدس و واقعیتی پرنشاط، زنده و مجرای زندگی و حیات و مسیر مستمر افاضات متجدد و متحولی است که همواره نو و تازه است. سنت در این تعریف در برخی از موارد با حفظ خصوصیات یاد شده، از دوام، ثبات و استمرار زمانی برخوردار است و در مواردی هم که تغییر زمانی را می پذیرد، همچنان از چهره ای ازلی و باطنی ابدی بهره مند می باشد.

اما در برخی تعاریف دیگر، مرگ از همة اندام سنت می بارد. فرسودگی، قالب آن است و کهنگی از آن استشمام می شود. دوام، استمرار و قداست نیز عارضه ای است که به اصرار پیروان، بر آن تحمیل می شود.

تعاریف مدرن سنت

در تعاریف مدرن، سنت همان چیزی است که مربوط به حال نیست و متعلق به گذشته است. چیزی که در گذشته سنت نبوده است چون از ظرف خود عدول کرده و تا زمانی دیگر که در حقیقت متعلق به آن نیست دوام آورده، تبدیل به سنت شده است. سنت لاشه و نعش رفتار است. رفتار تا زمانی که در ستیز و پیکار با محیط و عوامل ناسازگار، به قوت اندیشه و ابداع شکل می گیرد، زنده است و این گونه از رفتار، سنت نیست. ولی همان رفتار زنده وقتی که به دلیل انس ذهنی عاملان به آن، به شکل قالب زندگی درمی آید و تحرک و پویایی خود را که از ناحیة تعقیب آرمانها و اهداف است، از دست می دهد و بلکه خود به صورت هدف و آرمان درمی آید، تبدیل به سنت می شود.

سنت در نگاه جامعه شناختی رایج، ترجمه "Tradition" و مرادف با آن گرفته می شود۱۴۹ و به معنای شیوه ای از رفتار و کردار است که دارای پیشینه بوده و در اثر تکرار و ممارست به صورت عادتهای مستقر و عمیق در ذهنیت مشترک جامعه رسوب می نماید.

زمینة معرفتی سنت از این دیدگاه، چیزی جز یک شناخت حسی عاطفی نیست که در اثر ممارست و تکرار عمل پدید می آید. در مقابل سنت، تجدد و مدرنیته است که با واقعیت متحول و متغیر انسان و جهان همساز بوده و در نهایت نیز بر سنت غالب می آید.

این تعریف از سنت با هستی شناسی مادی و معرفت حسی (آمپریسم) و دانش علمی (علم به معنای (Science که حول محور داده های آزمون پذیر و به صورت تئوریهای اثبات و یا ابطال پذیر و مانند آن سامان می یابد، سازگار است.

مادی بودن هستی شناسی مزبور صرفاً در چارچوب مرسوم و منسوخ ماتریالیسم و مادیت قرن نوزدهم خلاصه نمی شود بلکه مراد از مادی بودن این است که واقعیت معلوم نزد این گروه در صورتی که اذعان به واقعیت داشته باشند چیزی جز دنیای آزمون پذیر و محسوس نیست و به همین دلیل، واقعیتی که در قالب گزاره های متافیزیکی و غیرتجربی عرضه می شود را مهمل و بی معنا شمرده و اگر مانند دیدگاه ماتریالیستی قرن نوزدهم مطلقاً آن را انکار نکنند، مطلقاً ناشناختنی می خوانند.

در نگاه کسانی که سنت را مبتنی بر ذهنیت انسان و متکی بر شناختی حسی عاطفی ای می دانند که در اثر تکرار رفتار اجتماعی حاصل می شود، همانگونه که اشارت رفت، مرگ آن از قبل پیش بینی و ظهور امر متجددی که مخالف آن است، در نهایت نوید داده می شود. به عبارت دیگر باید گفت این تعریف، سنت را اگر حیاتی نیز داشته باشد، می خشکاند و از آن لاشه ای برجای می گذارد که سرنوشتی جز زوال و نابودی نمی تواند داشته باشد.

سنت، شیوه ای از رفتار و فعل انسان است؛ شیوه ای از رفتار که زندگی و حیاتی جدای از حیات و زندگی رفتارکنندگان نمی تواند داشته باشد و وقتی عاملان رفتار، که انسانهایند، سنت را ناشی از ذهنیت منجمد و رسوب یافته و اندیشه و عادت دورماندة از واقعیت سیال و متحرک تعریف نمایند، بدون شک این تعریف به دلیل قطع ارتباط سنت با واقعیت، رنگ فرسودگی و گرد کهنگی را بر آن می نشاند و زندگی و نشاط، طراوت و حلاوت را از آن می گیرد.

نسبت دین و سنت
سنت در هزاره هایی که پرشکوه و توانمند بر اریکة قدرت نشسته بود، نزد کسانی که به آن عمل می کردند و حتی نزد آنان که از آن تخلف می ورزیدند، از تعریف دیگری برخوردار بود. تعریف آنها همواره مبتنی بر هستی شناسی و معرفت و آگاهی دینی بود و به همین دلیل، سنت حتی نزد کسانی که آن را بی روح و مرده می بینند، نسبتی نزدیک با دین داشته و دارد.

این عده معتقدند، سنت که حاصل ذهنیت عقب ماندة اجتماع از واقعیت متحول انسان و جهان است، همواره خود را در قالب گزاره های دینی و به صورت ادیان مختلف، توجیه می کند. به بیان دیگر، سنت ثبات و استقرار ذهنی خود را بر جهان تحمیل کرده و از این طریق، تفسیرهای دینی از هستی پدید می آید.

آگوست کنت که تاریخ جوامع بشری را به سه مقطع تقسیم می کند، اولین مقطع آن را که پرسابقه ترین آنها نیز است، دوران تفکر دینی و ربانی "The Theological Stage" می داند و معتقد است که هستی شناسی و آگاهی دینی، حاصل مقایسه و تشبیه جهان با احساسات و عواطفی است که انسان در خود می یابد. فوئر باخ مدعی است که خداوند و اندیشه های دینی، حاصل تحمیل ذهنیت و خواسته های انسانی به جهان خارج است. این گونه توجیهات در مورد دین اعم از این که در قالب اندیشه های کنت یا فوئر باخ و یا به صورت تفاسیر فروید، مارکس، دورکیم و ... باشد، همگی به دنبال انکار حقیقت علمی، آگاهی دینی هستند و علی رغم این همه و با صرفنظر از نگاهی که آنها نسبت به حقیقت سنت و دین دارند ناگزیر از اعتراف به وجود نسبت بین دین و سنت می باشند.

نسبت بین سنت و دین به این دلیل است که سنت، حیات و دوام خود را از ناحیه نگاه دینی و تعریفی که دین برای آن عرضه می کند به دست می آورد. بدین لحاظ هرگاه آگاهی و معرفت دینی ارزش و اعتبار جهانشناختی خود را از دست بدهد، سنت نیز از حیات و نشاط ساقط می گردد.

حقیقت آگاهی دینی
حقیقت آگاهی دینی و معرفت شهودی و ارزش جهانشناختی قضایای دینی نظیر قضایایی که از وجود مبدأ و معاد یا خلود و جاودانگی نفس انسان سخن می گویند، از جمله اموری هستند که کاوش در پیرامون آنها مباحثی فلسفی را به دنبال می آورد.

برخی از دیدگاههای فلسفی، آگاهی دینی را معرفتی علمی نمی دانند و با تعریفی که از علم ارائه می دهند، دین را تنها موضوع علم می خوانند. همچنین در بعضی از دیدگاهها قضایای دینی با آن که دارای نفس الامر و واقعیتی نیستند که بتوان با آن از صدق و کذب آنها خبر داد ولیکن این قضایا با انتخاب و اختیار و ایمان انسان گزینش شده و فرهنگ و تمدنی را شکل می دهند. در نگاهی دیگر که البته قوام دین به این نگاه است، معرفت و آگاهی دینی، متن علم است، چرا که «اول العلم معرفة الجبار: سر سلسلة هر علمی شناخت خداوند است» و لازمترین علوم نیز همان علمی است که این مهم را به انجام رساند؛ «الزم العلم لک مادلک علی صلاح دینک و أبان لک عن فساده: لازمترین علوم برای تو علمی است که تو را بر صلاح دین راه نماید و فساد آن را بر تو آشکار سازد.»۱۵۰

انتخاب، گزینش و ایمان نیز آن گاه که بر مدار آگاهی و معرفت دینی که همان علم است، نباشد، در نگاه دینی، انتخابی خطرناک و آسیب پذیر است؛ «نعم قرین الایمان العلم»۱۵۱ بهترین همراه ایمان، علم است و بدترین تعبد نیز تعبدی است که با علم قرین نباشد؛ «المتعبد بغیر علم کالطاحونه یدور و لایبرح من مکانه: عبادت کننده بدون علم به خردو ار آسیاب می ماند که دور می زند و راه به جایی نمی برد»۱۵۲ چه این که آگاهی و معرفت دینی خود بیشترین اقتضا را برای عبودیت و باروری ایمان به همراه دارد؛ «انما یخشی الله من عباده العلمأ: به درستی که از بندگان خدا فقط عالمان هستند که از خداوند سبحان خشیت دارند.»۱۵۳

نسبت علم و دین
داوری در مورد حقیقت آگاهی دینی و معرفت علمی و همچنین دانش فلسفی، از حوزة بحث حاضر بیرون است اما با زبانی توصیفی می توان گفت که آگاهی دینی نزد معتقدین به آن، هویتی علمی دارد، چه این که علم نیز در نزد ارباب دیانت از هویتی دینی برخوردار بوده و با آن بیگانه نیست. در نگاه دینی، بخشی از علم از متن دیانت جوشیده و حیات بشری بدون بهره وری از هستة مرکزی دین یعنی وحی از آن بخش بی نصیب می ماند. این قسم از علم، هویتی آسمانی داشته و با وساطت انسانهایی که از قوه قدسیه برخوردارند در دسترس همگان قرار گرفته است ولیکن بخش دیگر علم با تولد انسان و همراه با رشد و باروری ابعاد جسمانی او ظاهر شده و تا مرحلة آگاهی نسبت به علوم الهی و همراهی با آن ادامه می یابد.

علم عام و گسترده ای که همگان از آن برخوردارند، همان دانش حسی است که در نهایت در قالب آگاهی عقلی سامان می یابد. این نوع از آگاهی در تعابیر دینی، حجت درونی خداوند است که انسان را به وجود مبدأ و معاد و ضرورت وحی و رسالت خبر می دهد و در بعد عملی نیز بر حسن تبعیت از نبی و وجوب آن حکم می کند. بنابراین، علم عام که حجت درونی آدمیان است، چهرة حسی و عقلی داشته و تحت عنوان دانش مفهومی قابل ترسیم است.

علم حصولی و مفهومی، ابزارها، شیوها و روشهای خاص خود را دارد. تعلیم و تعلم، گفت و شنود، رعایت ضوابط منطقی، بحث و درس، از ابزارها و روشهای آن است.

بخش دیگر علم که هستة مرکزی دین را تشکیل می دهد، گرچه به وساطت نبی و فرشتگانی که او را همراهی می کنند، تا افق مفهوم نازل شده و در سطح عبارات و کلمات و خطوط ظاهر می گردد، اما درس و بحث حصولی و تعلیم و تعلم مفهومی و چینش و ترتیب مقدمات منطقی، وسیلة اصطیاد و تحصیل آن نیست. این نوع از علم که آگاهی ناب و خالص است، همان دانش حضوری و شهودی است که از طریق تماس مستقیم نبی با مبادی عالیة هستی حاصل می گردد و انبیأ و اولیأ الهی برای تحصیل این نوع آگاهی از تصفیه، تزکیه، تحول، تبدل و صیرورت وجودی بهره می برند.

تفاوتهای علم حصولی و حضوری
تفاوت دانش حصولی و حضوری نظیر تفاوت کیفیت علم پزشک و بیمار به درد است. علم بیمار به درد، حضوری است و علم پزشک به آن حصولی است پزشک برای آن که به درد علم حضوری پیدا کند، ناگزیر باید در واقعیت و وجود خود تغییری را ایجاد نماید.

علم حصولی که در دسترس همگان است، از طریق مفاهیم و براهین، اصل مبدأ و معاد یا حشر انسان با اسمأ و صفات و آیات و نشانه های خداوند سبحان را اثبات می کند و علم شهودی که انبیأ و اولیأ الهی از آن برخوردارند، مشاهده مبدأ و دیدار معاد و نظاره بهشت و دوزخ الهی است. «کلا لو تعلمون علم الیقین لترون الجحیم: نه چنین است، اگر شما از علم الیقین بهره داشته باشید، دوزخ را نیز خواهید دید.»۱۵۴

تفاوت دیگر علم حصولی با علم حضوری در این است که علم حضوری با دارایی قرین است و حال آن که علم حصولی دانشی بی بهره از دارایی است. کسی که از طریق علم حصولی به رحمت گسترده و بیکران الهی آگاه است، وصف بخشش را می نماید و کسی که با دانش شهودی و حضوری به رحمت خداوند آگاه است، آن رحمت را واجد است و به همین دلیل در فلاح و رستگاری مستغرق می باشد. پس همواره در علم حضوری عنصری افزون بر آنچه در علم حصولی است، وجود دارد؛ یعنی نبی آنچه را دیگران به دانش مفهومی عقلی درک می کنند، به گونه ای که واجد و دارای آن است ادراک می نماید و می بیند.

نبی علاوه بر ادراک برتر آنچه که با مفهوم در افق ادراک عام عقلی قرارمی گیرد، به دلیل موقعیت برتر خود، به فهم برخی از خصوصیات و جزئیاتی نایل می آید که علم مفهومی دیگران را به آن، به طور مستقل راهی نیست. او به دلیل این که چهرة باطنی و الهی زندگی طبیعی و رفتار و اعمال همگان را به تفصیل مشاهده می کند، از خصوصیات روابطی که بین معاش و معاد انسانها وجود دارد، باخبر می گردد، و آن گاه آنچه را که به شهود یافته است، دیگر بار با نزول به افق فهم و دریافت دیگران در قالب مفاهیم و عبارات، به آنها منتقل می کند.

مفاهیم و عباراتی را که نبی در مخاطبه و گفت وگو با انسانها اظهار می دارد، گاه مشتمل بر حقایقی است که عقل نظری یا عملی آنها نیز به ادراک آن نایل می شود. در این صورت او کلامی تأسیسی نداشته و به تأیید آنچه عقل می فهمد پرداخته است یا آن که با ارشاد خود به احیای دفینه های عقلی آدمیان همت گمارده است.

اما گاهی، مفاهیمی را که نبی اظهار می دارد ناظر به همان خصوصیاتی است که شناخت مفهومی دیگران پس از ادراک کلیات، نسبت به آنها ساکت است، مانند وقتی که از جزئیات و خصوصیات اسمأ و صفات الهی و روابط آنها یا از ویژگیهای برزخ و بهشت و دوزخ، خبر داده و یا آن که مقتضیات امور یاد شده و احکام عملی مربوط به آنها را اعلان می نماید. در همة این موارد آنچه منتقل می شود، علمی نوین را که جز با استعانت از وحی حاصل نمی شود، به ارمغان می آورد. این بخش از علم در صورتی که در محدودة آگاهی عملی انسان واقع شود و شیوة رفتار و سلوک انسان را تبیین نماید، سنت خوانده می شود.

سنت در نگاه دینی
آنچه بیان شد در حکم مقدمه ای برای عبارت اخیر است که از آن تعریف سنت در فرهنگ و نگاه دینی به دست می آید. سنت در این تعریف بخشی از علم و دانش عملی است که با تغذیه از شهود و حضور دینی، حاصل می شود. سنت به دلیل آن که در خطاب با مردم و در گفت وگوی با آنها عرضه می شود، در قالب دانشی مفهومی و حصولی قرار می گیرد ولیکن دانشی است که عقل عملی به تنهایی عهده دار اثبات یا رد آن نیست و تنها از طریق وحی و شهود دینی صحت و سقم آن بررسی می شود.

سنت شیوه ای از رفتار را ارائه می دهد که براساس آن صلاح معاش و معاد آدمی تأمین شده و فلاح و رستگاری انسان به دست می آید. سنت در حقیقت منطق معرفت و علم ناب و خالص دینی است زیرا سنت برای طالبان شهود و سالکان طریقة وصول همان نقشی را ایفا می نماید که منطق برای جویندگان دانش و علم حصولی. همانگونه که منطق در صحنة دانش حصولی مسیر تردد و آمد و شد فکری را تعیین می کند، سنت نیز در پهنة آگاهی حضوری و شهودی، که دانش راستین و دانایی همراه با دارایی است، طریق وصول را ارائه می دهد.

تفاوت منطق و سنت در این است که منطق مسیر ذهنی تردد را نشان می دهد و سنت مسیر عملی زندگی و زیست را و این تفاوت ناشی از تفاوت دو نوع معرفت حصولی و حضوری، است. در معرفت حضوری انسان برای وصول به واقعیت معلوم ناگزیر باید به تبدیل و تغییر هستی خود دست یازد و این تبدیل و تغییر، شیوه ای از زیست و زندگی را که سنت عهده دار آن است طلب می نماید. این شیوه از زیست همان طریق تزکیه است که در متن رسالت انبیأ قرار گرفته است؛ «کما ارسلنا منکم رسولاً منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب والحکمة و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون (بقره / ۱۵۱): همانطور که در میان شما از خودتان رسولی فرستادیم آیات ما را بر شما تلاوت می کند، شما را تزکیه می نماید و به شما کتاب و حکمت می آموزد و آنچه را که از نزد خود نمی توانستید بیاموزید به شما می آموزاند.»۱۵۵

انبیأ با تزکیه، فلسفه که دوستداری حکمت است، نمی آموزند، بلکه حکمت را تعلیم می دهند که با شهود قرین است و کتاب را تعلیم می دهند؛ همان کتابی که آصف بن برخیا در بیان قرآن با فراگرفتن علمی از آن و نه همة آن، تخت بلقیس را در زمانی کمتر از چشم برهم زدن، از صبا به یمن آورد و بالاخره نبی، از طریق ارائه آیات الهی و تزکیه انسانها، حقایقی را می آموزاند که آنها هرگز بدون ارتباط با وحی و از نزد خود نمی توانند فراگیرند.

سنت که در قالب شرایع مختلف ظاهر می شود، از متن شهود برمی خیزد و به سوی شهود نیز فرامی خواند و به همین دلیل همواره دارای عنصری است که از دسترس دانش مفهومی و عقل عملی یا نظری بیرون است.

رازداری و رازگشایی
عقل عملی با همة همراهی ای که با سنت دارد، هرگز نمی تواند حکم و قانونی را که جایگزین و بدیل سنتهای دینی باشد ارائه دهد. سنت، سالک را به واقعیتی آگاهانه فرامی خواند؛ واقعیتی که دانش مفهومی و عقل نظری به اصل وجود آن به اجمال دلالت می کند و عقل عملی بر وجوب سلوک به سوی آن و در نتیجه بر وجوب متعابعت از سنت و شریعت حکم می نماید. اذعان عقل به واقعیتی که سنت به آن می خواند و اعتراف به عجز از شناخت ذات و کنه آن واقعیت و عجز از شناخت راههایی که به طور خاص وصول به آن را ممکن و میسر می سازند، سنت را برای عقل به صورت سر و رازی مقدس درمی آورد؛ سر ی که جز با صعود از دانش مفهومی و گذر از وجود و واقعیت نفسانی و محدود سالک، آشکار نمی شود.

سنت گرچه برای دانش مفهومی رازآلود است ولی برای سالکی که به آن عمل می کند طریقة وصول به سر و گشایش راز است. نماز که سنتی الهی است برای سالک، معراج و وسیلة تقرب و حضور به بارگاه قدس است؛ «الصلاة معراج المؤ من»۱۵۶ و زکوة با آن که فعلی اجتماعی و اقتصادی به شمار می آید سنتی دینی است که مزکی و پاک کنندة عامل و رفتار کننده به آن است؛ «الزکوة قربان کل تقی: زکات نزدیک کننده انسان متقی به خداوند است.»۱۵۷ «خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها: ای پیامبر زکات اموال آنان بگیر، تا آن که صدقه زکات آنها را طاهر و پاک گرداند و تو آنها را با آن تزکیه نمایی.»۱۵۸

سنت در تعریفی که براساس ذهنیت معاصر از آن یاد شد، شیوه ای از رفتار بود که براساس شناختی حسی عاطفی سازمان می یافت ولیکن در تعریف اخیر، سنت بیش از آن که شیوه ای از عمل باشد، نوعی از علم است و این علم از نوع شناخت حسی و دانش تجربی و همچنین، از قبیل دانش عقلی نیست، هر چند که با آگاهی عقل عملی از این جهت مسانخ است که احکام و ضوابط رفتار و کردار آدمیان را بیان می نماید. سنت علمی است که بر شهود خالص و ناب دینی استوار است؛ شهودی که الهی بوده و از مشاهده و ملاقات با حقایق مطلق و فراگیر حاصل می شود. چهرة الهی شهودی که در متن سنت نهفته و آغاز و انجام آن را تشکیل می دهد، به سنت قداست و حرمتی الهی نیز می بخشد.

اگر سنت به شناخت حسی عاطفی متکی باشد، ارزشی غیرعلمی و دون عقلی پیدا می کند ولی اگر به معرفت شهودی متکی باشد در عالیترین مراتب علم قرارگرفته و ارزشی فراعقلی و فرامفهومی می یابد. همچنین اگر سنت از عادتی تغذیه کند که از تکرار یک رفتار و از احساس مستمر یک عمل پدید می آید، زوال آن نیز با ترک همان عادت و احساس و با ممارست به عملی خلاف آن واقع خواهد شد هر چند که عمل خلاف ابتدا با اکراه یا اجبار انجام شود، ولیکن اگر سنت متکی به معرفت شهودی بوده و یا آن که بنیانهای مفهومی آن براساس دانش عقلی استوار شده باشد، هرگز متروک نخواهد شد.

کسی که با باطن و روح سنت مأنوس است و شهود و حضوری را که در متن آن است، ادراک می کند، هرگز دست از آن نمی شوید زیرا او مادام که تمام هستی و وجود خود را در مسیر آن سنت، پاک و طاهر نکرده باشد به معرفتی که در متن آن مستقر بوده و راز و سر آن را تشکیل می دهد، نمی رسد. کسی که واقعیت و هستی متعالی خود را در قالب یک سنت مشاهده می کند چگونه می تواند از آن دست بشوید؟

عامل به سنت اگر هم به سر آن راه نیافته باشد تا زمانی که با دانش عقلی، واقعیتی را که سنت روی به آن دارد را به اجمال اثبات می کند و وجوب سلوک به سوی آن را با ارشاد و هدایت عقل عملی ادراک می نماید و در نتیجه ضرورت متابعت از وحی و سنت را می فهمد، همچنان به سنت عمل خواهد نمود و به هیچ قیمتی از آن دست نخواهد شست و در راه عمل به آن هر خطری را به جان خریدار است زیرا معتقد است تا جان خود را خالصانه در مسیر سلوک ننهد، به حقیقت و روح سنت که همان شهود و ملاقات با خداوند است، بار نخواهد یافت.

روح و قالب سنت
زوال سنت هنگامی آغاز می شود که یقین اعم از آن که شهودی یا حصولی باشد، از آن گرفته شود. سنت از دل شهود می جوشد و در امتداد یقین تا نازلترین مرتبة آن که همان یقین عقلی و مفهومی است تداوم می یابد و از آن پس جز قالبی از آن باقی نمی ماند. قالب سنت، لاشة بی روح آن است که به عادت متکی است و عادت، از معرفت عقلی بی بهره است و از عاطفه ای بهره می برد که در اثر ممارست و احساس مکرر پدید می آید.

کسانی که از معرفت عقلی و شهودی بی بهره اند و از شناخت یقینی نصیبی ندارند و علم را تنها در محدودة گزاره های محسوس، ابطال پذیر و مانند آن می بینند، ناگزیر از سنت جز قالب آن را مشاهده نمی کنند و تعریفی را که برای سنت می دهند نیز جز بر این قالب تطبیق نمی شود.

در نگاه آنان، سنت به عادت مستقر تطبیق می شود و رویاروی تجدد و کاری قرارمی گیرد که سابقة پیشین نداشته بلکه حادث است، حال آن که کسانی که سنت را با نگاهی دینی شناخته و تعریف می کنند، این تعریف را تنها شایسته جسم و ظاهر سنتی می دانند که روزگاری حیات و زندگی داشته و اینک از روح و جان خود که همان یقین و شهود است دور مانده باشد. یا آن که این تعریف را شایسته کسی می بینند که تنها ظاهر سنتِ تجسد یافته را در جهان خارج مشاهده کرده و از باطن و حقیقت آن که با وجود و واقعیت سان و سنت گذار سرشته شده، غافل است، زیرا او از سنتی که در جامعه جریان دارد جز ظاهر و قالب آن را نمی بیند و این قالب را نیز، با فهم و ادراکی که خود از آن دارد تفسیر و تأویل می کند.

تقابل سنت و بدعت
سنت برای کسی که با نگاه دینی به آن می نگرد کاری مطابق عادت نیست تا در برابر کار ابداعی و نو قرارگرفته باشد بلکه قانون و حکمی الهی است و در برابر بدعت قراردارد. بنابراین، در مقابلِ سنت، بدعت است، و بدعت هر قانون و کاری است که براساس دریافت و شهودی الهی سازمان نیافته باشد.

سنت در معنای دینی آن که در مقابل بدعت است، مصادیق و استعمالات مقید و خاص نیز دارد و از این جهت نباید بین دو معنای عام و خاص آن خلط شود.

سنت در معنای عام خود، شامل تمامی احکام و مقرراتی می شود که با استفاده از شهود و حضوری الهی در قالب نقل به بشر منتقل شده است، اعم از این که این نقل ره آورد فرشتة وحی بوده و سخن مستقیم خداوند باشد و به صورت کتاب آسمانی در دسترس بشر قرار گرفته باشد یا آن که از طریق حدیثی قدسی توسط پیامبر یا امام معصوم به دیگران ابلاغ شده باشد و یا آن که از طریق گفتار، رفتار یا تقریر معصوم در معرض آگاهی و اطلاع دیگران واقع شده باشد. شاهد عمومیت معنای سنت نسبت به همة موارد یاد شده، شمول و عموم مقابل آن یعنی بدعت است که عدول از همة موارد فوق را دربرمی گیرد.

گاه نیز سنت در مورد برخی از مصادیق یاد شده و بیشتر از همه در مورد آن دسته از احکام دینی اطلاق می شود که در گفتار، رفتار یا تقریر پیامبر(ص) حضور داشته یا از آنها استنباط می شوند. سنت هنگامی که در این معنای خاص به کار رود، در برابر کتاب و در برابر سنتی قرارمی گیرد که از نظر به گفتار، رفتار و یا تقریر اولیأ و ائمه معصومین علیهم السلام استنباط می شود.

سنت که در لغت به معنای راه و روش است گاه نیز به معنای راه و شیوه ای تکوینی به کار می رود و در این صورت سنت ناظر به قوانین واقعی و خارجی جهان و اراده تکوینی خداوند سبحان است و البته این معنای از سنت از بحث فعلی ما که در محدودة زندگی فردی و اجتماعی انسان و احکام و قواعد عملی مربوط به آن قرار دارد، خارج است.

از آنچه بیان شد دانسته می شود، قوام سنت در فضای دینی، به ثبات و تداوم زمانی آن نیست، هر چند که سنت تاب ثبات و تداوم را نیز دارد. قوام سنت به حقیقت الهی آن است و به همین دلیل سنت همواره سنت است حتی در موقعی که هیچ یک از افراد جامعه به آن عمل نکرده و عادت اجتماعی برخلاف آن باشد و یا حتی در موردی که برای اولین بار به آن عمل می شود.

اگر سنت در زمرة عادتهای اجتماعی دانسته شود و ثبات و قراری که برخی از سنن مقتضی آن هستند، به عادت و مانند آن استناد یابد، هیچیک از ادیان و سنتهای دینی در هنگام پیدایش خود چهرة سنتی ندارند، بلکه هر سنتی در بدو پیدایش یک امر متجدد و نوین است که در جریان تحولات و تبدلات مستمر اجتماعی و تاریخی رخ نموده است و رفتار دینی پس از مدتی چون به صورت نهاد و سازمان اجتماعی درآید، صورت سنت را به خود گرفته و دوام و ثبات خود را بر انسان و جامعه که نیازمند تحول و تغییر مستمر است، تحمیل می نماید. اما اگر سنت معنای دینی داشته باشد، نبی و پیامبری که حلقة اتصال انسان با آسمان الوهیت است و به تعبیر شیخ الرئیس بوعلی سینا، سان همان سنت گذار است،۱۵۹ هر پیام و کلامی را که او برای تنظیم و تمشیت رفتار انسانها بیان می دارد در همان هنگام که اظهار می دارد، یک سنت است.

بدعت نیز که در تقابل با معنای دینی سنت است، به تازه و نو بودن قائم نیست بلکه به بی بهره بودن از شناخت و شهود دینی است و به همین دلیل می تواند رجوع و بازگشت به رسم دیرین و شیوة رایج در جامعه باشد و از همین جهت نیز بدعت حتی وقتی که همة جامعه به آن عمل کرده و به صورت عادت مستقر و رسوب یافته یا حتی قانون رسمی و مصوب اجتماع نیز درآید، همچنان بدعت است.

سنت در تقابل یا همراهی با تجدد
تقابل بین سنت با تجدد و توسعه و مانند آن وقتی حاصل می شود که صورت تجسد یافته آن در ظرف نگاه غیردینی تعریف شود و نگاه غیردینی که از ادراک حقیت سنت عاجز است، به این دلیل سنت را در تقابل با تجدد می بیند که خود از هیچ نوع ثباتی برخوردار نیست و در نتیجه، حضور سنت را تنها در چهره ثبات و دوام به صورتی ناقص احساس می کند و از تشخیص ناقص آن در حالتهای دیگری که با حرکت قرین است عاجز می ماند، حال آن که ثبات و استمرار زمانی یکی از صورتهایی است که سنت داراست.

سنتهای دینی گاه کلی و گاه جزئی هستند. سنتهای کلی در قیاس با یکدیگر برخی مطلق و بعضی مقید هستند. احکام ثانوی در قیاس با احکام اولی از زمرة سنتهای کلی و مقید می باشند، و احکام قضایی و ولایی نیز با آن که کاملاً جزئی بوده و با زمان سرشته و عجین اند، همچنان در فضای سنتهای دینی شکل گرفته و از قداست آن بهره مند هستند.

علی رغم ثبات و استمراری که احکام کلی در طی شریعت دارا هستند، سنت همواره با معنایی عمیق از تجدد نیز قرین است و این معنای عمیق به صورت ثابت سنت نیز همواره محتوایی متجدد می دهد و عرضه می شود تا هیچگاه گرد کهنگی بر آن ننشیند زیرا سنت در عین آن که سازمان معیشت است، راه و مسیر ملاقات و دیدار با خداوند نیز محسوب می شود و دیدار الهی با تجلیات نامحدود و غیرتناهی او حاصل می آید. در تجلی خداوند هرگز تکرار نیست و به همین دلیل سالکی که از طریق سنت به وصال نایل می شود، در عمل به سنت، علی رغم صورت بظاهر یکسان آن، هرگز دیدار واحد ندارد. مشابهت و همانندی تنها قضاوت کسانی است که جز ظاهر زندگی دنیا و صورت رفتار دینی را نمی بینند. این گروه که تنها قالب سنت را می نگرند جز به ملال و کسالت به آن نزدیک نمی شوند؛ «ولایأتون الصلاة الا و هم کُسالی و لاینفقون الا و هم کارهون: به نماز نمی آیند جز با کسالت و انفاق نمی کنند مگر با کراهت.»۱۶۰ (توبه / ۵۴)

سنت مسیر عشق است و عشق را حدیث، هرگز مکرر نیست. بنابراین سنت نه تنها با تجدد در تقابل نیست بلکه نو بودن، صفت مستمر و همیشگی آن است.

هر دم از این باغ بری می رسدتازه تر از تازه تری می رسد

سنت با بدعت، مقابل است و با تجدد نیز در صورتی ناسازگار است که مصداق بدعت باشد، و سر این ناسازگاری در این است که بدعت از حدیث نامکرر عشق تهی است. بدعت راه به حقیقت نیست بلکه ضلالت و گمراهی است و به همین دلیل با نفرت قرین بوده و تاب هیچ نوع قرار و دوامی را نیز ندارد. اگر نشاط و سروری هم باشد در گریز مدام از آن است و این نوع از گریز همان نوع از تجدد است که سنت با آن در ستیز است.