روح توحید در اساطیر

[bOoOoOy]

در اسلام همواره راه برای طی کردن مدارج عرفانی بازبوده است. در عرفان اسلامی همیشه بوده اند افرادی که به طور مستقیم تحت تأثیر تعلیمات پیامبر(ص) و ائمه، مشتاقان راه حقیقت را دستگیری کرده و آنها را از بیراه به راه حق و حقیقت رهنمون ساخته اند.


در کتاب سترگ تذکرة الاولیا نام بیشمار استادانی که خود در کسب فضایل سرآمد بودند و شاگردان زیادی را کمک کرده اند، آمده است.


در این راستا گاه شاهد بوده ایم که سالکان از وجود استادان غیبی بهره می برده اند. در این باره می توان به اویس قرنی اشاره کرد که استادی نداشت و «مراحل کمال را با عشق معنوی طی کرد.» (عطار، زوار، ۳۳) و بوده اند کسانی که خضر استاد آنها بوده و آنها را در این راه پر خطر رهنمون کرده یا حتی کسانی که دیدار خضر باعث استحاله و دگرگونی آنها شده است.


از آن جمله می توان به ابراهیم ادهم اشاره کرد که دیدار او با خضر او را از عمارت و فرمانروایی بلخ به انزوا کشاند. ابوبکر وراق از دیگر عارفانی است که همواره در آرزوی دیدار خضر بود و بالاخره نیز او را ملاقات کرد. (عطار، زوار، ۵۳۴ ـ ۱۰۳) حکیم ترمذی نیز یکی از عارفانی بود که مرید و شاگرد خضر محسوب می شد. (زرین کوب، امیرکبیر،۵۱)


خضر یکی از شخصیت های محترم و پیامبری گرامی است که در قرآن سوره کهف، آیات ۸۲ ـ ۶۵ به صورت تلمیحی به او اشاره شده است. در این آیات خضر استاد روحانی حضرت موسی(ع) معرفی شده است که قصد داشته حضرت را به دقایق و حقایق روحانی و الهی آشنا سازد. در تاریخ طبری، نویسنده، خضر را معاصر با فریدون در اساطیر ایرانی و ابراهیم(ع) می داند. (طبری، اساطیر، ۲۷۶)


همواره این تصور درباره خضر وجود داشته که وی از زندگی جاوید برخوردار است و راهگشای کسانی است که از او کمک می طلبند. او در هیات مردی با صورتی جوان تصور می شود که ریشی سفید و بلند دارد. نام خضر به این سبب به او اطلاق شده که او به هر کجا گام می گذارد، آنجا سبز می گردد. حتی گفته می شود که خضر هنگام مراسم خاکسپاری حضرت محمد(ص) در حالی که بسیار اندوهگین بوده حضور داشته است و حضرت علی(ع) و ابوبکر نیز او را شناخته اند. در منابع اسلامی نیز آمده که هنگام ظهور امام زمان(عج) او یار و یاور ولیعصر خواهد بود و به همراه او جهان را از پلشتی و زشتی می رهاند. حتی در اعتقادات اسلامی نیز دعای کمیل به حضرت خضر منسوب است. (قمی، افتخاری، ۱۰۷)


شخصیت خضر از آن جهت که به هر جا قدم می نهد، آنجا سبز می گردد و حتی نام خضر که به معنای سرسبزی است، به نوعی تداعی کننده شخصیت سیاوش و کیخسرو در اساطیر ایرانی است، چرا که از خون سیاوش، هنگامی که ناجوانمردانه کشته می شود، گیاهی می روید که پرسیاوشان نام دارد که هر چه آن را بکنند باز هم رشد می کند.


کیخسرو نیز به دریاچه ای قدم می نهد که شاید بتوان به گونه ای آن را همان چشمه آب حیاتی دانست که خضر از آن نوشید و جاودانه شد. همچنین ریخته شدن خون سیاوش روی زمین و روییدن گیاه از آن نشانه بازگو کردن و استمرار همان داستان مشی و مشیانه است که از ریخته شدن نطفه کیومرث روی زمین به وجود آمد. با این تفاوت که روییده شدن گیاه از خون سیاوش نشان دهنده بقا و جاودانگی او در قالب کیخسرو است که به شاه زنده ـ شازند ـ لقب گرفته است، چرا که بعد از آن کیخسرو هرگز دیده نشد و از این روست که او را زنده تصور می کنند. در حماسه رامایانای هندی، راما نیز ـ قهرمان داستان ـ همانند خضر به هر کجا که قدم می گذارد، زیر پایش سبز می شود. ( بهار، چشمه، ۱۲۶)


در اساطیر ایرانی کیخسرو، آخرین پادشاه سلسله کیانیان، پس از مدتی فرمانروایی تاج و تخت را رها کرده، انزوا در پیش گرفت تا در خدمت خداوند باشد. همین جاودانه بودن کیخسرو و پرهیزگاری و خلوص اوست که این پرسش را در ذهن آدمی به وجود می آورد که آیا این دو شخصیت با یکدیگر خلط شده اند؟ پاسخ این پرسش بسیار غامض و پیچیده است، چرا که هر دوی این شخصیت ها آنچنان با باورها و اعتقادات مردم عجین شده اند که تفکیک آنها بسختی میسر است. در هر صورت احتمال دارد تشابهی که در تمام این داستان ها وجود دارد، به اصل و منشأ مشترکی برگردد که از آسیای صغیر به باورهای مردم هند و اروپایی راه یافته است. (بهار، چشمه، ۲۹)


به هر روی یاد کیخسرو و پرهیزگاری او مدت زمانی است که از ذهن ایرانیان پاک شده است. این در حالی است که اعتقاد به حضرت خضر و حاجت روا شدن مردم از سوی او از دیرباز در اذهان مردم باقی مانده است.اعتقاداتی که از گذشته های دور نزد ایرانیان نسبت به خضر وجود داشته است، باعث گردیده اماکنی به وی نسبت داده شود که او روزگاری در آنجا قدم نهاده است. زیارتگاه خواجه خضرالله آباد زارچ در ۱۵ کیلومتری جاده یزد ـ میبد، یکی از مکان هایی است که گفته می شود این حضرت در آنجا دیده شده است. بنابر گفته های متولی زیارتگاه و سالخوردگان محل یکی از کشاورزان زرتشتی اواخر فصل بهار پیرمردی را با مو و محاسن سپیدی می بیند که از او خربزه ای طلب می کند.


کشاورز خواسته پیرمرد را اجابت می کند و پیرمرد هنگام رفتن برای او و برکت مزرعه اش دعای خیر می کند. عالمان یزد با شنیدن این داستان درمی یابند که آن پیرمرد حضرت خضر بوده است. از این رو در محل توقف او بنایی احداث می شود که همچنان زیارتگاه مسلمانان و زرتشتیان است. خداپرستی و پرهیزگاری امری است که از دیرباز در جان و یاد ایرانیان وجود داشته است و تشابهاتی که گاه در دین پیشین ایرانیان با اسلام دیده می شود، صرفا بازگوکننده حقیقت مستمری است که در تمام ادیان سریان دارد. این همان حکمت فراموش شده ای است که پیامبر(ص) با ظهور خود و رواج اسلام آن را به شکل تکمیل شده برای ایرانیان به ارمغان آورد.