تولید پارچه قلمکاری چه مراحلی دارد؟

[شکوفه-یاس]

هنرهای دستی از دیرباز، یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های اقوام مختلف ایرانی بوده است و صنایع دستی حاصل از آن نیز هدیه ایرانیان به تاریخ جهان بوده که در دنیا شناخته شده‌اند. از جمله دلایل محبوبیت صنایع دستی ایرانی در جهان، استفاده از مواد اولیه مرغوب، هارمونی در رنگ‌آمیزی نقش‌ها و دقت بالای صنعتگران در این زمینه است.

مراحل و نحوه ساخت پارچه قلمکار
برای ساخت پارچه قلمکار، لازم است که مراحلی انجام شود که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.

مرحله اول: شستن پارچه برای قلمکاری
اولین مرحله ساخت پارچه قلمکاری، آماده‌سازی پارچه است. برای این کار، لازم است که پارچه مورد نظر به خوبی شسته شود تا مواد زائد آن از بین برود و آماده رنگ‌‌پذیری شود که به آن گازری کردن گفته می‌شود. در حقیقت به هرنوع شستن و آب دادن پارچه طی فرآیند ساخت پارچه قلمکاری، گازری کردن اطلاق می‌گردد. گازری کردن پارچه در این مرحله با هدف سفید کردن پارچه انجام می‌شود.

مراحل آماده‌سازی پارچه برای قلمکاری شامل آهارگیری، سفید کردن، دندانه کردن و ریشه‌بافی است.

برای آهارگیری، لازم است که پارچه مورد نظر به مدت چند روز در آب قرار گیرد. سپس پارچه را تکان داده و محکم به چیزی می‌کوبند تا اگر مواد زائدی در آن وجود دارد، خارج گردد.
برای سفید کردن زمینه پارچه، بهتر است پارچه را پس از شستن، چند روزی در مقابل نور آفتاب قرار دهید و هر از گاهی روی آن مقداری آب بریزید. روش دیگر سفید کردن زمینه پارچه، قرار دادن آن در دیگ بزرگی از آب و کلر است تا کلر به عمق پارچه نفوذ کند و رنگ آن به سفید یکدست تغییر کند.
دندانه‌دار کردن پارچه برای بهبود خاصیت رنگ‌پذیری آن انجام می‌شود. برای این کار، پارچه را در محلول زاج سفید قرار می‌دهید تا رنگ آن به زرد یا کرم مایل شود. پس از آن، پارچه را در مقابل نور آفتاب پهن می‌کنید تا خشک شود.
برای ریشه‌بافی پارچه، لازم است اطراف پارچه را کاملاً نخ‌کش کنید سپس آن‌ها را گره بزنید.

مرحله دوم: ساخت قالب
یکی از مراحل مهم ساخت پارچه قلمکار، ساخت قالبی است که نقوش بر روی آن‌ها کنده‌کاری می‌شوند و هنر قلمکارساز در این مرحله نمایان می‌شود. در این مرحله لازم است که نقش از پیش تعیین شده با مداد روی کاغذ روغنی طراحی شود. پس از جداسازی رنگ‌ها، نقش مربوط به هر رنگ بر روی چوب قرار می‌گیرد و با کنده‌کاری اطراف آن، تا حدی برجسته می‌شود. برای این مرحله، اغلب از چوب زالزالک یا چوب گلابی استفاده می شود؛ چرا که خاصیت شکل‌پذیری و ماندگاری بالایی دارند.

خوب است بدانید که کنده‌کاری نقوش ریز بر روی چوب زالزالک و کنده‌کاری نقوش درشت بر روی چوب گلابی انجام می‌شود.

نحوه ساخت پارچه قلمکار، موضوع بحث ما است. یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مراحل ساخت پارچه قلمکار، قالب‌سازی است و هنر و مهارت صنعتگر بیشتر در این مرحله نمایان می‌شود. در ادامه به مراحل ساخت قالب برای قلمکاری پرداخته می‌شود.

صنعتگران برای ساخت قالب، ابتدا طرح موردنظر را روی کاغذ روغنی ترسیم می‌کنند سپس هریک از نقوش را بر اساس رنگ آن‌ها تفکیک می‌کنند و بر روی چوب درخت زالزالک یا چوب درخت گلابی می‌چسبانند.
در مرحله بعد، با استفاده از تیغ یا چاقوی مخصوص، حاشیه طرح را تراش می‌دهند تا حالتی برجسته پیدا کند؛ پس از آن، سطح گودشده در اثر حکاکی را هموار می‌کنند.
در این مرحله با استفاده از ابزار نقش‌بر، ظریف‌کاری‌های مربوط به طرح‌ها را انجام می‌دهند و تمام نقش و نگارهای ریز را یکدست و یکنواخت می‌کنند.
برای تمیزکردن قالب و از بین بردن خرده‌چوب‌های آن، تا حدی قالب را حرارت می‌دهند سپس با یک برس مخصوص، آلودگی‌های سطح آن را برطرف می‌کنند. این مرحله باید با دقت بالایی انجام شود درغیر این‌صورت، ممکن است نقش‌های ظریف روی چوب در اثر حرارت دیدن از بین بروند.
برای سهولت استفاده از قالب، در این مرحله برای آن، دسته درست می‌کنند سپس قالب را با روغن چرب می‌کنند تا دوام و ماندگاری آن افزایش یابد.
انواع قالب‌های مورد استفاده برای ساخت پارچه قلمکار

در ادامه توضیح نحوه ساخت پارچه قلمکار، می‌توان گفت که قالب‌های متنوعی برای ساخت محصولات این هنر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ در ادامه به عمده‌ترین قالب‌های مورد استفاده در قلمکاری اشاره می‌شود:

رایج‌ترین قالب‌های مورد استفاده در ساخت پارچه قلمکار، دارای نقوش و طرح‌های تاریخی نظیر عالی‌قاپو و تخت جمشید هستند.
نوع دیگری از این قالب‌ها دارای مضمون عاشقانه هستند و برای ساخت آن‌ها از طرح‌های معروف لیلی و مجنون و شیرین و فرهاد استفاده شده است.
طرح‌های حیوانات اهلی و وحشی و افسانه‌ای نظیر سیمرغ، طاووس و فیل و مرغ نیز برای ساخت برخی از قالب‌های قلمکاری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
تصاویر مربوط به کتیبه، گل و بته و زنجیره و حاشیه نیز برای ساخت قالب‌های قلمکاری مورد استفاده قرار می‌گیرند و بسیار پرکاربرد هستند.
نقش‌های محبوب دیگری که برای قالب‌سازی قلمکاری مورد استفاده قرار می‌گیرند، شامل تصاویری از ورزش‌های سنتی نظیر ورزش‌های زورخانه‌ای و چوگان هستند.
نوع دیگری از قالب‌ها برای ساخت پارچه قلمکاری، بر اساس تصاویر مربوط به شکارگاه‌های پادشاهان و بزرگان ایرانی در دوران صفویه نقش‌زنی و تهیه می‌شوند.