آرامگاه شاهان ايراني كجاست؟

[_wιɴɴer_]

پادشاهان در زمان حيات شان به مرگ نمي انديشند اما مرگ آنها و مقبره شان از سوژه ها و فرازهاي تاريخي جالبي است كه در اين گزارش به آن پرداخته شده است. مرحوم عباس اقبال آشتياني مورخ نامدار در سال 1325 در مجله يادگار سال سوم شماره 2 مقالاتي منتشر كرد كه به طور مشروح همين سوژه را دنبال مي كرد. ايشان پژوهشي درباره قبر پادشاهان ايران از ابتداي دوره صفويه تا آخر دوره قاجار انجام داده بود كه اين گزارش با اقتباس از آن نوشته ها ارائه شده است.


    غالباً اتفاق مي افتد كه هر يك از ما حتي در دانستن محل دفن نامدارترين پادشاهان كشور خود به زحمت مي افتيم و چون براي سلاطين مقبره خاصي نيست و نعش بعضي از آنها را براي تقرب به بزرگان دين از محل واقعه به عتبات برده اند، تشخيص مدفن ايشان اكثر اوقات براي پژوهشگران مشكل مي شود، به ويژه اينكه بعضي از اين قبرها، امروز از ميان رفته و در مورد بعضي ديگر به علت مشكوك بودن سنگ قبر به درستي مشخص نيست. تعيين محل قبر اكثر پادشاهان ايران قبل از صفويه غالباً به علت تحولات زمان و تغييرات سلسله ها براي ما ميسر نيست و ما در اين بحث فقط از ابتداي صفويان آغاز مي كنيم و به آخرين پادشاه قاجار پايان مي دهيم.
    

    الف: پادشاهان صفوي و مدفن آنها

    1- شاه اسماعيل اول: شاه اسماعيل اول كه در واقع موسس سلسله صفويه است، در روز سه شنبه 25 ماه رجب از سال 892 متولد شد و در محرم 905 ادعاي پادشاهي كرد و در سال 906 بر تخت نشست. او طي سفري كه در سال 930 به منطقه «شكي» كرده بود، در مراجعت در سراب مريض شد و طبيبان مرض او را حصبه تشخيص دادند و به همان بيماري در روز دوشنبه 19 ماه رجب 930 در همان جا فوت كرد و نعش او را به اردبيل آوردند و در جوار جدش شيخ صفي الدين به خاك سپردند و قبر او فعلاً در آنجاست. مدت عمر اين فرمانروا 38 سال (شش روز كم) و مدت پادشاهي اش 24 سال بود.

    2- شاه طهماسب اول صفوي: شاه طهماسب كه پسر بزرگ شاه اسماعيل است، در صبح چهارشنبه 24 رجب 919 متولد شد و در صبح روز دوشنبه 19 رجب 930 به جاي پدر به سلطنت رسيد و بعد از 53 سال و شش ماه و 26 روز سلطنت در سه شنبه 15 صفر سال 984 در قزوين پس از مدتي بيماري درگذشت. سن او در زمان مرگ 64 سال و يك ماه و بيست و پنج روز بود. جنازه پادشاه را در مزار شاهزاده حسين قزويني به امانت گذاشتند و طبق نوشته تاريخ عالم آراي عباسي، سپس نعش را در ضريح حضرت رضا(ع) به خاك سپردند تا آنكه در سال 1005 هجري قمري يعني سال دهم سلطنت شاه عباس اول، عبدالمومن ازبك بر مشهد استيلايافت و قبرهاي كليه شاهزادگان صفوي را كه در آنجا بود، شكافته و استخوان هاي آنها را بيرون آورد و مي خواست به بخارا ببرد. ولي انباردار ويژه شاه عباس كه در مشهد بود، خان ازبك را فريب داد و گفت اگر استخوان هاي شاه طهماسب را به عوامل شاه عباس در طبس ببري انعام زيادي خواهي گرفت و او نيز چنين كرد و استخوان هاي شاه طهماسب را به اصفهان حمل كردند و پس از آنكه در امامزاده اي به امانت گذاشتند، به عتبات عاليات فرستادند و در محلي نهاني به خاك سپردند.
    

    3- شاه اسماعيل دوم: اين پادشاه كه 43 سال بيشتر عمر نكرد، يك سال و سه ماه و نوزده روز سلطنت كرد و در شب يكشنبه 13 رمضان 985 در منزل يكي از نزديكانش مسموم شد و جان به جان آفرين تسليم كرد و او را در محلي غيرمشخص دفن كردند.

    4- سلطان محمد خدابنده: اين پادشاه كه در شب سه شنبه 29 جمادي الاول از سال 938 تولد يافته بود، بزرگ ترين فرزند شاه طهماسب اول بود و در 15 رمضان 985 در شيراز به سلطنت رسيد و در دوم شوال به قزوين رسيد و لقب خدابنده را براي خود انتخاب كرد.

    سلطان محمد خدابنده را در ذي حجه 996، پسرش عباس ميرزا (شاه عباس اول) از سلطنت خلع كرد و خود به نام شاه عباس، پادشاه شد و سلطان محمد خدابنده در قصر سلطنتي قزوين تحت نظر بود تا آنكه در سال 1004 در همان جا به مرض اسهال مرد و او را در مزار امامزاده شاهزاده حسين قزويني به خاك سپردند. صاحب تاريخ عالم آرا مي نويسد كه بعد از مدتي نعش او را به عتبات عاليات بردند اما ظاهراً امروز در عتبات از اين قبر اثري نيست.

    5- شاه عباس اول: شاه عباس اول پسر سلطان محمد خدابنده در شب شنبه اول رمضان سال 978 در هرات متولد شد و در ذي حجه 996 به جاي پدر نشست و در صبح پنجشنبه 24 جمادي الاول 1038 در اشرف مازندران (بهشهر امروزي) جان سپرد در حالي كه 59 سال و هشت ماه و 22 روز عمر داشت و 42 سال سلطنت كرده بود. نعش شاه عباس را از اشرف به كاشان آوردند و در محله پشت مشهد كاشان بيرون اين شهر در امامزاده اي به نام حبيب بن موسي به امانت گذاشتند تا بعد به يكي از اماكن متبركه منتقل كنند. اما واقعاً نعش شاه عباس به يكي از اين مكان ها منتقل شده يا در همان محله پشت مشهد كاشان باقي است، كسي درست نمي داند. به روايتي او را محرمانه به قصد بردن به عتبات به قم آوردند و در آنجا موقتاً به امانت گذاشتند و در همان جا ماند. روايتي ديگر حاكي است كه طبق وصيت خود شاه كه مي خواست قبرش مخفي باشد، پس از فوتش سه تابوت ساختند؛ يكي را به اردبيل، يكي را به مشهد و سومي را به نجف فرستادند و تنها در اين سومي نعش شاه قرار داشت. امروز هيچ كس نمي داند نعش بزرگ ترين پادشاهان صفوي چه شده و در كجا قرار دارد.

    6- شاه صفي: شاه صفي كه پسر صفي ميرزا و نوه شاه عباس اول است، در شب چهارشنبه دهم محرم 1021 در نزديكي نور مازندران متولد شده و در شب دوشنبه 29 جمادي الثاني 1038 به جاي جد خود در اصفهان به تخت نشسته و پس از 31 سال و يك ماه و دو روز عمر و 13 سال و هشت ماه و دو روز سلطنت سفاكانه در تاريخ دوشنبه 12 صفر 1052 در كاشان مرد و نعش او را از آنجا به قم آورده و در آنجا دفن كردند.

    7- شاه عباس دوم: اين پادشاه پسر شاه صفي است و در 9سالگي در 15 صفر 1052 به جاي پدر نشست و پس از 34 سال و 9 ماه و 15 روز عمر و 25 سال و 15 روز سلطنت در شب 23 ربيع الاول سال 1077 در حوالي دامغان درگذشت و نعش او را به قم بردند و در جنب پدرش شاه صفي به خاك سپردند. بقعه او در شاه سليمان است و در سال 1078 به اتمام رسيده است

    8- شاه سليمان: او پسر شاه عباس دوم است كه در 20سالگي در ششم شعبان 1077 جلوس و 28 سال و كسري سلطنت كرده و در سال 1106 فوت كرد و نعش او را نيز به مقبره سلاطين صفويه به قم بردند و در آنجا است.

    9- شاه سلطان حسين: او در سال 1106 به جاي پدرش نشست و در روز جمعه 12 محرم 1135 در فرح آباد تاج پادشاهي را به دست خود بر سر محمود افغان گذاشته و از سلطنت 29ساله به اجبار دست كشيد. شاه سلطان حسين در 1139 به دست اشرف افغان كشته شد و جسد او را به قم بردند و در مقبره شاه سليمان دفن كردند.

    10- شاه طهماسب دوم: او پسر بزرگ شاه سلطان حسين است كه سمت وليعهدي پدر را داشت و هنگام محاصره اصفهان به دست افغان ها خود را به قزوين رساند و چون خبر كشته شدن پدرش را به دست اشرف افغان شنيد، در اين شهر جلوس كرد و او از تاريخ اول ماه ربيع الاول 1145 عنوان پادشاهي يافت. در اين تاريخ نادر او را معزول كرد و پسرش عباس ميرزا را به نام و عنوان «شاه عباس سوم» پادشاه خواند و شاه طهماسب را به حبس انداخت و محل زندان او شهر مشهد بود. در اوايل سال 1152 چون خبر كشته شدن نادر در هند به غلط در ايران شايع شد، رضا قلي ميرزا از بيم آنكه مبادا مردم به طرفداري از صفويه قيام كنند، به قتل شاه طهماسب دوم كه در آن روزها در سبزوار اقامت داشت، امر داد و او و دو پسرش شاه عباس سوم و سليمان ميرزا به اين ترتيب به قتل رسيدند. جسد شاه طهماسب دوم را در مشهد مدفون ساختند و پس از مدتي نعش او را از مشهد به قم برده و در جنب قبر پدر و جدش به خاك سپردند.
    

    

قبر پادشاهان افشاريه و زنديه
    نادرشاه افشار كه در 24 شوال 1148 در دشت مغان آذربايجان تاجگذاري كرده و با عزل شاه عباس سوم خاندان صفوي را منقرض كرد، 11 سال و هفت ماه و 17 روز سلطنت كرد و در شب يكشنبه 11 جمادي الثاني از سال 1160 در فتح آباد قوچان به دست امراي خود به قتل رسيد و در مقبره اي كه خود آن پادشاه قبلاً براي خود در مشهد ساخته بود، دفن شد. عادل شاه برادرزاده نادر و برادرش ابراهيم شاه هر دو در مشهد مدفون هستند. 

شاهرخ ميرزا در سال 1161 در مشهد به جاي جد خود نادر در مشهد سلطنت خود را آغاز كرد. شاهرخ همه جواهرات نادري را تحويل آقامحمدخان نداد، به همين خاطر خان قاجار دستور داد سر او را خمير گرفته و سپس روي سرش سرب مذاب ريختند. او در حالي كه 63 سال عمر بيشتر نداشت، به مازندران فرستاده شد و در راه جان داد و محل قبر او معلوم نيست. آخرين پادشاه سلسله افشاريه نادرميرزا پسر شاهرخ است كه در مشهد مدتي سلطنت كرد ولي فتحعلي شاه قاجار در 1218 بر او دست يافت و او را دستگير و به تهران فرستاد و در تهران به قتل رساند و از محل قبر او اطلاعي در دست نيست. كريم خان زند كه موسس سلسله زنديه بود، 30سال و هشت ماه و 12 روز سلطنت كرد و در سيزدهم ماه صفر سال 1193 در شيراز فوت كرد و به واسطه نزاع زنديه بر سر جانشيني او سه روز، جسد او بر زمين ماند تا آنكه زكي خان برادر مادري او پس از قتل امراي زنديه جسد او را در شيراز به خاك سپرد.

 در سال 1206 آقامحمدخان چون نسبت به كريم خان كينه داشت، امر داد كه استخوان هاي او را از شيراز به تهران آوردند و در حالي دفن كردند كه آقامحمدخان هر روز از روي آن مي گذشت و زمين را لگدكوب مي كرد. بعدها كه فتحعلي شاه به سلطنت رسيد، استخوان هاي كريم خان را از آنجا خارج كرد و به نجف فرستاد. هياهويي كه در اوايل سلطنت رضاشاه پهلوي برپا كردند كه همان نقطه را شكافته و استخوان ها را بيرون آورده اند، به كل بي اساس است و از جانب متملقين بي خبر به آن دامن زده اند.

    آخرين پادشاه زنديه لطفعلي خان است كه آقامحمدخان او را با شكنجه كشت و جسدش در امامزاده زيد تهران در مركز بازار تهران در جنب مدرسه حافظ مدفون است.
    
    قبرهاي پادشاهان قاجار

    1- آقامحمدخان: او در روز يكشنبه 27 محرم سال 1155 در استرآباد متولد شده بود، پس از رسيدن به سلطنت در رمضان 1210 در تهران تاجگذاري كرد و در شب شنبه 21 ذي حجه 1211 در قلعه شوش به دست فراشان خود به قتل رسيد. آقامحمدخان را ابتدا در قلعه شوش به خاك سپردند ولي پس از آنكه فتحعلي شاه برادرزاده او به سلطنت رسيد، نعش آقامحمدخان را از شوش به تهران آورد و به دستور اين پادشاه جسد آقامحمدخان را در 26 جمادي الاول 1212 به نجف اشرف فرستادند و در مسجد پشت سر ضريح حضرت علي(ع) به فاصله هفت ذرع از مرقد امام دفن كردند.

    2 - فتحعلي شاه قاجار: او كه به باباخان معروف است، در روز عيد رمضان 1212 به سلطنت رسيد و در عصر پنجشنبه 19 جمادي الثاني سال 1250 در اصفهان فوت كرد. تولد فتحعلي شاه در سال 1185 واقع شد و سنش هنگام مرگ 66 سال بود. مدت سلطنت او 38 سال و پنج ماه بود. نعش او را در قم در بقعه اي كه خود او ساخته بود، دفن كردند.

    3- محمدشاه قاجار: او فرزند عباس ميرزا و نوه فتحعلي شاه بود كه در شب يكشنبه هفتم رجب سال 1250 در تبريز جلوس كرد و در جمعه دوم رمضان به تهران رسيد و پس از 14 سال و سه ماه سلطنت در شب سه شنبه ششم شوال 1264 در قصر محمديه (مغرب تجريش) فوت كرد. نعش او را ابتدا از تجريش به باغ لاله زار آوردند و به امانت گذاشتند. پس از آنكه ناصرالدين شاه به تهران آمد، به دستور ميرزا تقي خان اميركبير به قم فرستادند و در شب عيد غدير 1264 در آنجا به خاك سپردند.

    4- ناصرالدين شاه: او در شب ششم صفر سال 1247 متولد شد و در 14 شوال 1264 در تبريز به جاي پدرش جلوس كرد و پس از 49 سال و يك ماه و سه روز سلطنت در 66 سال و نه ماه عمر در روز جمعه 17 ذي القعده از سال 1313 در حرم حضرت عبدالعظيم به دست ميرزا رضا كرماني به ضرب گلوله ترور شد و جنازه او پس از انجام غسل در قصر گلستان به حرم حضرت عبدالعظيم برده شد و در آنجا نزديك يكي از زوجات محبوبه اش به خاك سپرده شد.

    5- مظفرالدين شاه: او پس از 10 سال سلطنت در تهران وفات يافت (19 ذي القعده 1324) و جنازه او را كه مدت ها در تكيه دولت تهران به امانت گذاشته بودند، به عتبات بردند. محمدعلي شاه فرزند او نيز در عتبات دفن شد. احمدشاه آخرين پادشاه قاجار در 26 رمضان 1348 وفات كرد و جسدش در عتبات مدفون شد.