دانش نماد و نشانه ها در هنر و فرهنگ ایران

[L²evi]

برخی اوقات با نشانه ها و نمادهایی بر می خوریم که در گذشته برای ما مفهوم خاص اعتقادی داشته که بعضا برخی از انها هنوز با همان  معنی باقی مانده اند مثل احترامی که ما ایرانی ها به نور و روشنایی داریم و برای ان صلوات می فرستیم و یا اینکه درختان را دوست داریم و هر ایرانی دوست داره تا حیاطی داشته باشه تا در ان درختی بکاره  تمام این نمونه ها در گذشته از دوره باستان تا کنون مفهوم خاص اعتقادی و یاحتی دینی داشته و تا بحال باقی مانده و کم و بیش اثرات آنها را روی آثار هنری و فرهنگ خود می بینیم اگر به موزه ها برویم و خوب دقت کنیم دیده میشه از از آثار هنری باستان تا عصر حاضر هنوز این نمادها و نشانه ها  حضوری زنده دارند در این بخش به معرفی تعدادی از این نمادها و نشانه ها می پردازم که به چند دسته اند مثل نمادهایی که باشکال حیوان - طبیعت - هندسی و تخیلی هستند .

گوزن : مظهر تیز پایی و طول عمر ووقار است و در باورهای اساطیری نماد نیروی بدنی و قدرت در دویدن است شاخ های آن نماد خورشید بوده و اغراق در نمایش شاخ ها نشانه گله داری و کشاورزی است شاخ گوزن با هلال ماه در ارتباط بوده و هرجا که گوزن هست آب هم هست برای اقوام هندو و اروپایی و آسیا ی مرکزی گوزن حیوان مقدسی بوده و در بیشتر آثار هنری کاربرد داشت گوزن صورتی از ( آنو ) خدای آسمانها در تفکر بین النهرین و ( سرونوس ) خدای حامی شکارچیان اقوام سلتی بوده که صورت آدم و شاخ گوزن دارد در اساطیر یونان- روم گوزن نشان ( آرتمیس ) است که در نقش شکارچی ظاهر میشد در تمثیلات دوره رنسانس نشانی از قوه شنوایی و یکی از 5 حس شمرده میشود در ایران باستان نقش گوزن و قوچ به تعداد کمتری روی مهرها نقش شده است و بیشتر در دوره اشکانی و ساسانی بصورت مهر و یا اشکال ساغرهای طلایی است و بر پارچه های دوره ساسانی بکار میرفت این نقش تجسم صحنه های دلاوری و نشان (فر )شاهی است که بر ساغرهای نقره ایی در دوره اشکانی بشکل گوزن ظاهر میشد .

عقاب : پرنده وابسته به خدایان زمین و آسمان بود که با سر شیر برای سومر باستان نماد کشاورزی وآورنده باران محسوب میشد عقاب و مار در حال نبرد نماد جنگ خدایان آسمان و زمین است و منشا آن سومری است بر پرچم ارتش روم عقاب نماد نیرو و پیروزی است و برپرچم ساسانی نقش عقاب بکار می رفت عقاب در واقع با خدای خورشید ارتباط داشت عقاب یا شاهین سمبل خورشید بود که قادر است تا دور دستها پرواز کند و بشکلی خستگی نا پذیر بر خورشید بنگرد این پرنده از جنبه معنوی مرغی توانا و قدرتمند است که می تواند تا بهشت پرواز کند نقش عقاب بصورت تک یا در حال شکار بوده و علاقت اقتدار شاهی و فر و شکوه است و به هر کس رو آورد رستگار میشود و از هر کس رو بر گرداند خوار میشود عقاب نمادی از اهورا مزدا است و خدای آسما ن میباشد شاهان ایران از نقش عقاب بر تاج و لباس و کاخ و مهر ها استفاده کردند و بوسیله آن خود را فرستاده و نماینده اهورامزدا می دانستند شاهین یا عقاب هر دو نشانه هایی از میترا هستند و نشان و علامت خاندان شاهی ساسانی بود نقش آن بعنوان نمادی از شکوه و قدرت و نماینده خدای آسمان است  در بیشتر داستانهای به قدرت رسیدن شاهان ایران از داستان پرواز یک عقاب بر سر انها سخن رفته که نمادی از حمایت اهورا مزدا و فر شاهی است  حتی در افسانه های آفرینش پیک خورشید نامیده میشد و در کشتن گاو نخستین با مهر همکاری می کرد در ایران عقاب مرغ خوش یمن و مقتدر بود و با خدای موسیقی هم ارتباط داشت عقاب زرین پرچم  ایرانیان بود و در شاهنامه از درفش عقاب یاد شده و شاهان هنگام شکار از عقاب استفاده می کردند در ایران عقاب شکلی از خدای طوفان هم بود که روی درخت ( کئو کرن ) نشسته ا ست در تمدن سومر عقاب ارواح را به عالم اموات میبرد و عقاب مظهر خورشید است و عصای سلطنتی با پر عقاب در هند علامت مادر زمین بود عقاب با سر شیر علامت ستیز میان تاریکی و روشنایی هم قلمداد میشد در دوره هخامنشی پرواز عقاب بر سر ارتش به فال نیک گرفته میشد و پرچم زرین با نقش عقاب در جلوی سپاه حرکت می کرد در هنر پارت و ساسانی عقاب نشانه خدای آفتاب بود وبا بزکوهی مظهر آب و گیاه روی بشقاب ساسانی نقش میشد در نقش دیگر از عقاب دیده میشود که پیکر زنی را در بر گرفته که آن زن الهه آناهیتا مادر آبها و باروری است در تمدن عیلام عقاب مظهر حمایت الهی و خدای حامی بود و ایزد بهرام در تفکر زرتشت فرشته پیروزی در هفتمین تجلی خود در پیکر عقاب ظاهر میشد و از زرتشت حمایت می کرد .

بز: با خدای حاصلخیزی سومری بنام تموز بکار میرفت در اساطیر هند بعنوان یک حیوان خاص قربانی اسب آگنی  میشد در اساطیر یونان برای زئوس مقدس بود بز نماد نیروی جنسی نر بود و در هنر مسیحی بز نماینده لعنت شدگان روز رستاخیز است بز کوهی با شاخ های بیش از حد بزرگ و شبیه هلال ماه بر سفالینه های ایران نقش شده که شاخ ان نماد ماه است در برخی پدیدیه های هنری آناهیتا در قالب بز کوهی مجسم شده است گاهی این جانور مظهر خدای باران یا فرشته باران بود و مرکز قدرت بشمار می آمد بز کوهی حیوان ملی ایرانیان است عموما پس از فرمانروایی خورشید بز کوهی حیوان خورشید نام گرفته است و علامتی شبیه ستاره چند پر که لوتوس می گویند در بین شاخه هایش بر سفالها نقش شده است از آثار بز بر گلدانهای نقره و آمفوراهای اشکانی دیده شده و آبخوری مشهور شوش خوزستان که نقش بز کوهی دارد ساغرهای هخامنشی با سر بز کوهی و ریتون های اشکانی و ظروف نقره که نقش بز کوهی بصورت پشت به هم ترسیم شده است .