كاركرد پاتوق‌ها دردوره پهلوی

[# αпGεʟ]

 در جامعه ای چون ایران عصر پهلوی كه بخش مدنی آن توسعه نیافته می باشد . تنها كاركرد پاتوق ها كه بیشتر ازطرف روشنفكران و منتقدان اجتماعی طراحی شده است ، تأسیس و توسعه فضای عمومی و درنهایت تلاش در جهت استقرار مدنیت اجتماعی است . به عبارت دیگر پاتوق ها در كلیت ، نقش توسعه فضای مدنی را به عهده دارند .

---

خستگی مفرط ناشی از عدم وفاق روشنفكران در مورد شرایط پس ازانقلاب مشروطه ، دخالت مستقیم دولت های بیگانه در حیات اجتماعی و سیاسی ایران ، حضور سنت گرایان مدعی بازگشت سلطنت ، فقدان اندیشه مدرن تدوین شده و ... فضای بازگشت استبداد سیاسی و حكومتی را فراهم ساخت.

رضاخان مدعی نظم در دوران رژیم قاجار ، به رضا شاه مدعی نوسازی سازمانی و جاده ای تبدیل شد . در این دوره او و همكارانش كمتر در پی آن بودند كه برای بازسازی مستمر شرایط از حوزه عمومی كه براساس نقد سامان دهی شده بود ، بهره ببرند ، در مقابل او نیازمند كارگزارانی بی اندیشه ولی پر تلاش بود تا بتواند به نوسازی بپردازد . ازاین روست كه در دو دهه آغازین حكومت پهلوی اول ، جایی برای پاتوق در نظر گرفته نشد ، ولی با چرخش روشنفكری ایرانی از حوزه سیاسی به حوزه ادبی و علمی ، ما به شكل گیری صورت جدیدی از پاتوق رو برو هستیم .

در دوره پهلوی دوم ، ساختار روشنفكری تا حدود زیادی تغییر یافت . عواملی چون تغییر زادگاه اجتماعی و طبقاتی روشنفكران كه بیشتر از میان توده و طبقه متوسط بودند ، تغییر زادگاه فكری آنان كه بیشتر فارغ التحصیل كشور آمریكا بودند تا كشورهای اروپایی و شوروی ،‌ تغییر در شرایط بین المللی كه در قالب قطب بندی دو قدرت جهانی كمونیسم و سرمایه داری تبلور یافت ، وتوسعه و قدرت یافتن سازمانهای اجتماعی جدید از قبیل سازمان ملل متحد و بانك جهانی ، زمینه ساز تغییرات عمده ساختاری در ایران شدند كه در نتیجه ساختار روشنفكری از حالت ساده به پیچیده تبدیل گردید. شخصاً ایدئولوژیك شدن فضای فكری – اجتماعی ایران ، روشنفكری ایرانی را در قالب های متعدد سامان داد .

پس از انقلاب مشروطه ،‌ روشنفكران ملی و اسلامی به انزوا رفته و روشنفكران غرب گرا اهمیت بیشتری یافتند . این جریان روشنفكری در ادامه سنت اروپایی به كافه نشینی و اجتماعات محفلی بسیار علاقه مند بود . عده ای نیز كه بیشتر ایدئولوژیك بودند ، سر از احزاب ، روزنامه ها ، مراكز آموزشی و فرهنگی و سازمانهای اداری در آوردند

شكل عمده و اصلی محفل های این دوره بیشتر ایدئولوژیك بود تا خانوادگی ، دوستانه و سیاسی ؛ زیرا شرایط جامعه زمینه های طرح نظام های جامع و كامل ایدئولوژیك را در دفاع از ماركسیسم در ایران فراهم ساخت . مخالفان ماركسیسم در ایران با ملیون و مذهبی ها بودند . از این رو به لحاظ محتوایی ، سه گروه اجتماعی متفاوت منتقد حاكمیت در جامعه شكل گرفت : ماركسیست ها ، ملی گراها و مذهبی ها ، كه هركدام دریكی ازمحافل تجمع می كردند . این محل ها عبارت بودند از كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان ، كانون نشرحقایق اسلامی درمشهد ، مسجد هدایت ، كانون توحید و ... بعضی ازمحفل ها نیز در خارج از سازمانهای اجتماعی و به صورت گروه های سیاسی ایدئولوژیك در حال حركت تشكیل شد .

انواع پاتوق ها در دوره پهلوی :

پس از انقلاب مشروطه ،‌ روشنفكران ملی و اسلامی به انزوا رفته و روشنفكران غرب گرا اهمیت بیشتری یافتند . این جریان روشنفكری در ادامه سنت اروپایی به كافه نشینی و اجتماعات محفلی بسیار علاقه مند بود . عده ای نیز كه بیشتر ایدئولوژیك بودند ، سر از احزاب ، روزنامه ها ، مراكز آموزشی و فرهنگی و سازمانهای اداری در آوردند . از این روست كه ما دراین دوران - حدود شش دهه – با انواع پاتوق و پاتوق نشینی روبرو هستیم . در ادامه به بیان اجمالی انواع پاتوق ها دراین دوره می پردازیم .

1- پاتوق رستورانی : دردوره اول ، با غلبه روشنفكری فرانسوی بر دیگر انواع روشنفكری ها و همچنین تحت تاثیر شكل گیری طبقه متوسط جدید كه علاقمند بود اوقات فراغت خود را در اماكن عمومی سپری كند ، پاتوق گرایی جدیدی تحت عنوان " پاتوق رستورانی و كافه ای " شكل گرفت .
دراین دوره میدان توپخانه ، خیابان لاله زار ،‌خیابان استانبول ، خیابان شاهرضا ، منطقه بهجت آباد و یوسف آباد و ... محل های اصلی استقرار قهوه خانه ها ، رستوران ها ، هتل ها ، تئاتر و سینما ، كتابفروشی ها ، مراكز فروش كالاهای جدید ، فروشگاه های بزرگ و محل رفت و آمد مردم تهران و هم چنین محل زندگی خارجی ها و افراد طبقه بالا و متوسط به بالا بود .
2- پاتوق ادبی : انجمن برلن ( برلنی ها ) یكی از اصلی ترین پاتوق های ادبی این دوره است .
برلنی ها میان سالهای 1915 و 1930 چند محفل روشنفكری تشكیل دادند و حاصل آن گردهمایی و نشست و برخاست و كوشش های بعدی ، انتشار چند مجله و روزنامه بود . مجله كاوه ، مجله ایرانشهر، مجله نامه فرنگستان ، مجله علم و هنر و روزنامه پیكار اصلی ترین فعالیت های فكری بودند .
مجلات چهارگانه چون حقله های یك زنجیر یكی پس از دیگری انتشار یافت و مضمون هایی چون اخذ تمدن غرب ، مسائل مذهبی ، ساخت قدرت ،‌ وضع زنان و اصلاحات ضروری در ایران در صفحات آن مطرح شد . نویسندگان این مجلات در همه مسائل با هم توافق نداشتند ، اما راهشان یكی بود . در میان این نویسندگان چهارتن سرشناس تر بودند و عملاً اداره مجلات را به عهده داشتند : تقی زاده ، كاظم زاده ، جمال زاده و مشفق كاشانی .
پی گیری كارهای صادق هدایت و شبكه های اجتماعی ای كه ایجاد كرده بود ، مصداق جالب و مرتبط با پاتوق ادبی در ایران است .
3- پاتوق سیاسی : روشنفكران ایرانی ، دراین دوره امكانی برای دیدار با یكدیگر پیدا نمودند و پاتوق های انجمن برلن، كافه نادری ، گروه سبعه ، گروه اربعه ،‌حزب توده ، روزنامه ها ، كانون نویسندگان ایران و بسیاری از گروه های نقد و بررسی دیگر در این دوره تشكیل شدند . به عنوان نمونه می توان به فضایی كه موجب تشكیل هسته های اولیه حزب توده شد ، اشاره كرد.

تشكل های مذهبی كه پس از نابودی استبداد رضا خانی و خاتمه هجوم وحشیانه آن دولت برضد مظاهر دینی پدید آمدند ، در سطوح و مراكز مختلفی فعالیتشان را آغاز كردند : در دانشگاهها و مراكز آموزش عالی ، در دبیرستانها ، در بازار ، درحوزه علمیه و درمیان عامه مردم ، درمساجد ، حسینیه ها ودیگر محافل مذهبی ، در هریك از این مراكز به فراخور حال وهوای موجود در آنها ،‌تشكل هایی به وجود آمد و فعالیت آغاز شد و ادامه یافت

گروه 53 نفره در بدو امر یك انجمن دانشجویی بود . این معنی را می توان از بررسی آثار باقی مانده از دادگاه افراد و خاطرات آنان به دست آورد . در جریانی كه وكلای مدافع پذیرفتند كه این گروه 53 نفر به طور غیر رسمی محفلی برای بحث و تبادل نظر در باره سوسیالیسم تشكیل داده بودند . هرگونه وابستگی های بین المللی این گروه را رد و استدلال كردن كه امكان ندارد روشنفكران تحصیل كرده و فرزندان روحانیون محترم ، بازرگانان و كارمندان دولتی به تبلیغ و نشر عقاید الحادی بپردازند . ارانی زمان تدریس در دانشگاه تهران ، گروه های مباحثه دانشجویی تشكیل داد و با همكاران قدیمی خود كه از اروپا بازگشته بودند ، مجله تئوریك " دنیا " را منتشر كرد. اینها همه نمونه هایی از پاتوق ها و محفل روشنفكری در دوره پهلوی است .
4- پاتوق مذهبی : تشكل های مذهبی دراین دوره ، پس از شهریور 1320 شروع شده و تا دوره انقلاب اسلامی همچنان مهم و با اثر باقی ماندند ؛ رسول جعفریان دراین زمینه می نویسد :
«تشكل های مذهبی كه پس از نابودی استبداد رضا خانی و خاتمه هجوم وحشیانه آن دولت برضد مظاهر دینی پدید آمدند ، در سطوح و مراكز مختلفی فعالیتشان را آغاز كردند : در دانشگاهها و مراكز آموزش عالی ، در دبیرستانها ، در بازار ، درحوزه علمیه و درمیان عامه مردم ، درمساجد ، حسینیه ها ودیگر محافل مذهبی ، در هریك از این مراكز به فراخور حال وهوای موجود در آنها ،‌تشكل هایی به وجود آمد و فعالیت آغاز شد و ادامه یافت .»
یكی از اصلی ترین این نوع تشكل ها ، انجمن های اسلامی در دانشگاه ها ، بازار و مراكز كارگری بود :
« انجمن های اسلامی دانشجویان نیز از تشكل هایی بود كه بلافاصله پس از شهریور 1320 ایجاد شد . نخست در دانشكده پزشكی دانشگاه تهران ، برای اولین بار انجمن اسلامی دانشجویان با اساسنامه مشخص ایجاد شد . بازرگان با  اعتراف به این كه او و سحابی در آن شركت نداشتند ، نسخه كهنه اساسنامه آن را به دادگاه شاه در سال 42 تسلیم كرد . وی با اشاره به تلاش توده ای ها و بهایی ها ، از جوانان متدین دانشجو یاد می كند كه این انجمن را در سال 1321 در دانشكده مزبور تأسیس كردند. در جلساتی كه انجمن یاد شده برگزار می كرد ، كسانی مانند مهندس مهدی بازرگان ، یدالله سحابی ، سید صدرالدین صدر بلاغی ،‌ محمد تقی فلسفی ، حسین علی راشد و عده ای دیگر سخنرانی می كردند.»
دردهه 1340 پس ازمقاومت مراجع نسبت به حركتهای اصلاح طلبانه محمد رضا شاه تحت عنوان اصلاحات ارضی ، ضدیت با تشكل های مذهبی در دستور كار رژیم پهلوی قرار گرفت . مخالفان حكومت به تجمع و تشكیل محفل های دینی و پاتوق های فكری اقدام كردند. موسسه رفاه در سال 1346 و چهارده پاتوق درشهر مشهد ، مسجد هدایت ، مسجد جامع نارمك ، مسجد جاوید ، مسجد قبا ، مسجد جلیلی ، مسجد الجواد و ... تشكیل شد.  درادامه این سیاست ، بسیاری از معترضین به تأسیس مدارس خصوصی اقدام كردند . پاتوق اصلی شماری از افرادی كه زمانی با نهضت آزادی همكاری می كردند ، برخی از مدارس تهران ازجمله دبیرستان كمال بود . محمد جواد باهنر ، محمد علی رجایی ، جلال الدین فارسی ، محمد حسین بهشتی و علمای دیگر در این نوع مدارس جمع شده و به جز كارهای درسی به فعالیت های فرهنگی – مذهبی می پرداختند .

شكل عمده و اصلی محفل های این دوره بیشتر ایدئولوژیك بود تا خانوادگی ، دوستانه و سیاسی ؛ زیرا شرایط جامعه زمینه های طرح نظام های جامع و كامل ایدئولوژیك را در دفاع از ماركسیسم در ایران فراهم ساخت

دراین دوره اصلی ترین پاتوق های شكل گرفته پاتوق هایی بودند كه جهت گیری فرهنگی اجتماعی داشتند . حسینیه ارشاد مثال بسیار جالبی از این نوع پاتوق ها می باشد .
رسول جعفریان در مورد حسینیه ارشاد آورده است :
« یكی دیگر از جریان های فكری دوره اخیر ، جریانی است كه دكتر شریعتی پایه گذار آن بوده و به نام وی شناخته می شود . شریعتی طی سالهای 1347 تا 1351 در حسینیه ارشاد برنامه داشت و این برنامه ها جریان فكری خاصی را در جامعه ما پدید آورد.»
5 – پاتوق فرهنگی – اجتماعی : در دوره پهلوی دوم نوعی بازگشت به انجمن سازی پدید آمد. بسیاری از منتقدان اجتماعی و فرهنگی با ایجاد گردهمایی تحت عنوان انجمن ، فضای نقد را فراهم می كردند . با مراجعه به زندگی افرادی چون آل احمد و دكترشریعتی این معنی به دست می آید . آل احمد از شخصیت هایی است كه بیش از دیگران برانجمن تاثیرگذاشته و از آن تاثیر می پذیرفت . او در دوران جوانی به تأثی از روشنفكران زمانه ، علاقمند به تأسیس انجمن شده بود .
"انجمن اصلاح" را آل احمد و دوستانش در نقد اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانه خود تشكیل دادند . هدف اصلی مۆسسان جوان "انجمن اصلاح" آن بود تا به بررسی نظرات احزاب و متفكرانی كه در آن دوره بسیار زیاد شده بودند ، حقیقت را تشخیص داده و در نهایت همگی به آن بپیوندند . دراین انجمن كارهایی از قبیل تدریس مجانی زبان عربی و فرانسه و آداب سخنرانی و یا تهیه روزنامه دیواری نیز انجام می شده است .