دارالفنون چگونه جایی بود؟

[# αпGεʟ]

نخستین مدرسه به سبک و سیاق اروپایی به نام «دارالفنون» 161 سال قبل در تهران، خیابان ناصری، محدوده ارگ سلطنتی تاسیس شد. این بنای فرهنگی که باعث دگرگونی و تحولات فکری ایرانیان شد، مدیون میرزا تقی‌خان امیر‌کبیر است.

---

 در دوران صدارت سه سال و 45 روزه امیرکبیر، نخستین مرکز آموزشی که از آن به اسم دانشگاه نوین ایران یاد می‌کنند بنا نهاده شد. امیر تحت تاثیر مسافرت‌هایی که به اروپا داشت به شدت علاقه‌مند به تاسیس مدرسه‌ای شد که در سطوحی بالا‌تر از مدارس ابتدایی و متوسطه باشد. از این رو تصمیم گرفت ساختمانی برای تدریس علوم جدید در تهران تاسیس کند. وی نام دارالفنون را برای این مدرسه جدید در نظر گرفت که معادل اصطلاح فرنگی «پلی‌تکنیک» بود. این مرد وطن‌پرست در نخستین سال صدارت خود موافقت ناصرالدین‌شاه را برای تاسیس دارالفنون جلب و شخصا محل ساختمان آن را تعیین کرد و برای بنای مدرسه میرزا رضای مهندس‌باشی را - که از نخستین محصلانی بود که توسط عباس میرزا به لندن فرستاده شده و مهندسی را با موفقیت به اتمام رسانده بود- در نظر گرفت. مهندس‌باشی ابتدا نقشه ساختمان را کشید و انجام کار را به محمدتقی خان معمارباشی دولت واگذار کرد. ساختمان دارالفنون در محوطه وسیعی در شمال ساختمان سفارت روس بین خیابان ناصری (ناصرخسرو) و الماسیه (باب همایون) ساخته شد. درب ورودی این مدرسه ابتدا در خیابان الماسیه بود که بعد‌ها با افزودن تالار نمایشی به مدرسه، به خیابان ناصری انتقال یافت.

سن دانش‌آموزان به هنگام ورود به دارالفنون بین 14 تا 16سال بود البته برخی از افرادی که نفوذ بیشتری در دستگاه دولت داشتند با سنین بالاتری وارد مدرسه می‌شدند و شاگردانی که در درس‌هایشان نمره خوبی می‌گرفتند به اسم خلیفه درس یا دستیار معلم خوانده می‌شدند که به تدریس می‌پرداختند

بنای ساختمان دارالفنون

ساخت بنای دارالفنون قریب به یک سال به طول انجامید و در اواخر سال 1267 هجری قمری به پایان رسید و در سال 1230 خورشیدی (1268 ه. ق) افتتاح شد. این ساختمان 50 اتاق داشت که قسمتی از دیوارهای آن به گچ‌بری، نقش‌ها و تذهیبات بدیع آراسته بود. همه اتاق‌ها یک شکل و به یک اندازه و به صورت مربع با چهار متر عرض و طول بود و جلوی هر اتاقی یک ایوان قرار داشت. میان حیاط دارالفنون حوض بزرگی بود که در اطراف آن درختان میوه از قبیل زردآلو، توت، گوجه و شاتوت کاشته شده بود. شاگردان برای رفع تشنگی از این حوض که از آب قنات معروف به آب شاه - که از زلال‌ترین آب‌های مشروب تهران سرچشمه می‌گرفت- استفاده می‌کردند. دروازه ورودی ساختمان به شیوه معماری سنتی دارای طاق زنجیره بلندی است که در دو سوی درگاه دو ستون استوانه‌ای نقره‌ای ‌رنگ، طاق این دروازه را نگه داشته است که بالای درب دو لنگه چوبی و قهوه‌ای رنگ مدرسه، کتیبه‌ای قرار دارد که اسم دارالفنون و سال تاسیس آن (1268 ه. ق) حک شده است.

استخدام مدرسان فرنگی

 امیرکبیر بعد از اتمام قسمت شرقی ساختمان در صدد استخدام معلمان فرنگی برای تدریس در این دانشگاه بر آمد. از آنجا که وی نسبت به کشورهای استعمارگر روسیه و انگلیس بدبین بود تصمیم گرفت معلمان را از کشورهایی چون اتریش، آلمان و فرانسه برگزیند. وی بعد از مدتی تردید سرانجام کشور اتریش را که در آن زمان به نام «نمسا» در نزد ایرانیان معروف بود انتخاب کرد. امیر ماموریت انتخاب و استخدام معلمان اتریشی را به مسیو جان داوود، مترجم خودش در کشور عثمانی محول کرد. ماموریت او طی نامه‌ای به شرح زیر به وی ابلاغ شد: «موسیو جان داوود، مترجم اول دولت علیه ایران را مرقوم می‌دارد که از قراری به موجب نوشته علیحده چند نفر معلم با سر رشته صاحب وقوف برای مدرسه پادشاهی که در دارالخلافه طهران بنا شده است، ضرور و در کار است. لهذا از مملکت نمسا یا پروسیه از قرار تفصیل معلم ماهر تا مدت چهار، پنج سال اجیر کرده که هر سالی مبلغ پنج هزار تومان بابت مواجب به همه جهت به همه آن برسد و برای مخارج آمدن و رفتن هر یک از آن‌ها مبلغ چهارصد تومان قرار داده است.»

موسیو جان داوود در انجام ماموریت خود شش معلم اتریشی و یک معلم ایتالیایی را در رشته‌های مورد نظر امیرکبیر استخدام کرد. اسامی هفت معلمی که به همراه داوود وارد تهران شدند به قرار زیرند: موسیو بارون گومنز، معلم پیاده ‌نظام، موسیو کارنوطا، معلم معدن‌شناسی، آگوست کرزیر، معلم توپخانه، دکتر یاکوب پولاک، معلم طب و جراحی، موسیو نمیرو، معلم سواره ‌نظام، موسیو زتی، معلم مهندسی و ریاضیات و دکتر کوکاتی، معلم دارو‌سازی (ایتالیایی). در میان نخستین مدرسان، دکتر پولاک شهرت زیادی داشت چرا که پنج سال طبیب مخصوص ناصرالدین‌ شاه بود. وی در تهران کتاب‌های بسیاری در زمینه طب و جراحی به نام‌های جراحی (دو جلد)، رساله در معالجات و تدابیر امراض نوبه و اسهال، کحالی، علاج استعلام و... چاپ کرده است.

روسای دارالفنون به ترتیب میرزا محمدعلی‌خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیزخان مکری (وزیر جنگ)، میرزا محمدخان امیرتومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (نخستین وزیر علوم ایران)، رضاقلی‌خان هدایت، علی‌قلی خان هدایت (مخبر‌الدوله)، جعفرقلی‌خان هدایت و محمدحسن‌خان ادیب‌الدوله بود

نخستین گروه معلمان دارالفنون روزی وارد تهران شدند که بانی دارالفنون دو، سه روز قبلش از صدارت خلع شده بود. خبر عزل این بزرگمرد از تمام مشاغل و مناصب دولتی در یک روز قبل از ورود نخستین گروه معلمان دارالفنون در شماره 42 روزنامه وقایع‌الاتفاقیه چنین درج شده است: «اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوکانه و صرفه ملک و دولت و خیر و صواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیر و ذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محول بود به کلی خلع و معزول فرمایند.»

به همین دلیل ورود معلمان خارجی به دارالخلافه با استقبال گرمی صورت نگرفت و دو هفته بعد از قتل ناجوانمردانه امیر ایران، دارالفنون کار رسمی خود را با هفت معلم و 114 دانش‌آموز در رشته‌های مختلف به شرح ذیل آغاز کرد: طب و جراحی 20 نفر، مهندسی 12 نفر، توپخانه 26 نفر، پیاده‌ نظام 39 نفر، سواره ‌نظام 15 نفر، معدن‌شناسی پنج نفر و داروسازی هفت نفر. تمامی دانش‌آموزان اولیه دارالفنون از فرزندان درباریان، اعیان و اشراف بودند.

مقررات نخستین مدرسه علوم جدید

سن دانش‌آموزان به هنگام ورود به دارالفنون بین 14 تا 16سال بود البته برخی از افرادی که نفوذ بیشتری در دستگاه دولت داشتند با سنین بالاتری وارد مدرسه می‌شدند و شاگردانی که در درس‌هایشان نمره خوبی می‌گرفتند به اسم خلیفه درس یا دستیار معلم خوانده می‌شدند که به تدریس می‌پرداختند. مدت تحصیل در دارالفنون در ابتدا هفت سال بود که به مرور زمان به پنج و در ‌‌نهایت به چهار سال تبدیل شد. در آغاز کار مدرسه، هفت رشته درسی همان‌طور که ذکر شد تدریس می‌شد که بعد‌ها رشته‌های دیگری مانند تاریخ، جغرافیا، نقشه‌کشی، طب سنتی، ریاضیات، زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و روسی اضافه شد. تدریس در مدرسه از ساعت هشت صبح تا سه بعدازظهر بود و دانش‌آموختگان ناهار را در مدرسه به صورت رایگان صرف می‌کردند که عبارت بود از پلو خورشت، نان، پنیر، سبزی، یک کاسه آش، آبگوشت و دوغ. به علت حاکم بودن افکار نظامی بر این مجموعه، هزینه آن از بودجه نظامی تامین می‌شد. جالب است که بدانید بودجه اولیه دارالفنون هفت هزار و 750 تومان بود. در سال‌های نخستین نیز به دانش‌آموزان مقرری پرداخت می‌شد و دانشجویان هر رشته دارای لباس یونیفرم مخصوص بودند که بیانگر رشته تحصیلی آنان بود. این لباس توسط خیاط مدرسه سالی دو بار در زمستان و تابستان برای دانش‌آموزان اندازه‌گیری می‌شد. نوع این لباس‌ها از نوع خارا (پارچه‌ای سبک) و برای لباس زمستانی از جنس ماهوت بود.

ساخت بنای دارالفنون قریب به یک سال به طول انجامید و در اواخر سال 1267 هجری قمری به پایان رسید و در سال 1230 خورشیدی (1268 ه. ق) افتتاح شد

 شاگردان مدرسه بر حسب چگونگی خطا‌هایشان با آن‌ها برخورد می‌شد، اگر خطا جزیی بود معلمان با خط‌کش یا چوب، به کف دست آنان می‌زدند و اگر خطا‌هایشان بزرگ بود ضمن معرفی به ناظم، سطح مجازات متغیر می‌شد؛ مثلا گاهی با دادن تفنگ سنگین به دست شاگرد، وی را وادار به نگه داشتن آن بر دستانشان می‌کردند یا از چوب و فلک و شلاق استفاده می‌کردند و اگر خطا‌هایشان نابخشودنی بود، اخراج می‌شدند. این مدرسه در ابتدا جزو تشکیلات درباری بود و رییس آن زیرنظر مستقیم شاه انتخاب می‌شد. معلمان نیز با نظر شاه منصوب می‌شدند و برای ورود محصلان جدید به مدرسه کسب اجازه شاه ضروری بود. ناصرالدین‌ شاه سالی یکی، دو بار شخصا از مدرسه بازدید می‌کرد و سر جلسات امتحان حاضر می‌شد و کسانی را که از عهده امتحانات بر می‌آمدند را به حضور می‌پذیرفت و مورد تشویق و تقدیر قرار می‌داد و جوایزی برای آن‌ها تعیین می‌کرد.

روسای دارالفنون به ترتیب میرزا محمدعلی‌خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیزخان مکری (وزیر جنگ)، میرزا محمدخان امیرتومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (نخستین وزیر علوم ایران)، رضاقلی‌خان هدایت، علی‌قلی خان هدایت (مخبر‌الدوله)، جعفرقلی‌خان هدایت و محمدحسن‌خان ادیب‌الدوله بود. این مدرسه که در ابتدا با نام نخستین دانشگاه ایران کار خود را آغاز کرد، بعد از مدتی به شکل و شمایل مدرسه متوسطه در آمد و 1110 دانشجو از آنجا فارغ‌التحصیل شدند که برخی از آنان به مقام‌های بالای سیاسی، ادبی و هنری رسیدند. از جمله دانش‌آموختگان معروف دارالفنون باید به محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (وزیر انطباعات و رییس دارالترجمه همایونی)، احتشام‌السلطنه (رییس مجلس شورای ملی اول و دوم) و میرزا جهانگیرخان روزنامه‌نگار و مدیر روزنامه جنجالی صوراسرافیل اشاره کرد.

دارالفنون از دوره ناصری تا به امروز

دارالفنون بعد از آنکه در دی‌ماه 1230 خورشیدی به مدت 80 سال پابرجا بود در سال 1308 تخریب شد. در این سال میرزا یحیی‌خان اعتماد‌الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت، ساختمان اولیه دارالفنون را در هم کوبید وبا نقشه و نظارت مارکف، معمار روسی، ساختمان فعلی را با تلفیقی از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و از این پس این بنا به یکی از دبیرستان‌های شناخته‌ شده و معروف تهران تبدیل شد. دارالفنون تا سال 1357 همچنان با کاربری دبیرستان به حیات خود ادامه می‌داد اما با پیروزی انقلاب اسلامی به مرکز تربیت معلم تبدیل شد و مدتی بعد به مرکز آموزش ضمن خدمت وزارت آموزش‌ و پرورش اختصاص یافت تا آنکه درب سال 1367 جزو فهرست آثار ملی ایران به ثبت در آمد و درب آن در سال 1375 تا به امروز بسته شد چرا که مسوولان تصمیم گرفتند آن مکان را مورد مرمت و بازسازی قرار دهند و از این مدرسه تاریخی به عنوان گنجینه و موزه آموزش‌ و پرورش استفاده کنند. اکنون سال‌هاست که از تصویب این طرح می‌گذرد دارالفنون در گوشه خیابان ناصرخسرو چمباتمه زده است.