برای انجام خاتم کاری روی چوب چه مراحلی لازم است؟

[شکوفه-یاس]

هنر خاتم کاری یکی از هنرهای اصیل ایران‌ زمین به شمار می‌رود. اصل خاتم کاری روی استخوان به ویژه استخوان شتر و فلزات مسی انجام می‌شود. اما خاتم کاری روی چوب هم بسیار کاربرد دارد.

مرحله اول خاتم کاری روی چوب: هنرمند نقشه مورد نظر را تهیه می‌کند
هنرمند خاتم کار قبل از اینکه شروع به کار کند، باید بداند که قرار است چه طرحی را روی چه وسیله‌ای طراحی کرده و بچسباند. بدون طرح قبلی و در نظر گرفتن وسیله مورد نظر، شروع کار ممکن نیست. چون هر طرحی به وسایل خودش نیاز دارد و هنرمند با نقشه قبلی می‌داند که قرار است چه وسایلی داشته باشد، چه ابزارهایی را به کار بگیرد و چه چیزی را در نهایت تزئین کند.


مرحله دوم: تهیه ابزار و بهترین مواد اولیه
برای اینکه یک اثر هنری خاتم کاری شده به دست شما برسد، هنرمند خاتم کار باید ابزار مناسب این کار را در اختیار داشته باشد. ابزار خاتم کاری روی چوب تنها در موارد کم خلاصه نمی‌شوند. هنرمند در ابعاد و طرح‌های مختلفی کار می‌‌کند و این مهم می‌طلبد که ابزارهای کافی را در اختیار داشته باشد. مهم‌ترین مواد و مصالح خاتم کاری به شرح زیر است:
چوب‌ها که شامل چوب درختان «فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد» می‌شوند.
ابزارها شامل «رنده‌ها، اره‌ها و سوهان‌ها» هستند. البته وسایل جانبی دیگری همچون «پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار و پرس» نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مرحله سوم: هنرمند چوب‌ها را برش می‌دهد
در این مرحله هنرمند با کمک اره چوب مورد نظر خود را به قطعه‌های بسیار نازک و با ظرافت بالا برش می‌دهد. خاتم کاران برای این کار اصطلاحی دارند و می‌گویند باید چوب‌ها را طوری اره کرد که به «لا» تبدیل شوند. «لا» ورقه‌های چوبی نازکی هستند که ضخامت آن‌ها به یک تا سه میلی‌متر می‌رسد.
گاهی هنرمند برای طرح خاصی چوب‌های مورد نظرش مثل چوب نارنج را رنگ می‌کند. از این رو هنرمند چوب‌های رنگی برش خورده را در جایی نگهداری می‌کند تا کاملا خشک شوند. بعد از اینکه چوب‌ها خشک شدند دو مرتبه آن‌ها را بسیار نازک‌تر از قبل برش می‌دهد. به این ترتیب مفتول یا مقطع مثلت به دست می‌آید.

مرحله چهارم: سوهان کشیدن چوب‌های برش خورده
بعد از اینکه چوب‌ها به شکل بسیار نازکی توسط هنرمند برش خورد، آن‌ها را روی یک تخته که شیارهای مساوی دارد قرار می‌دهد. به این تخته «سیم مساوی» می‌گویند. خاتم کار وقتی برش‌های نازک را روی تخته قرار می‌دهد شروع به سوهان کشیدن می‌کند. سوهان مورد استفاده در این مرحله باید «دم پهن» باشد. سوهان کشیدن باعث می‌شود تا ناصافی‌های چوب برش خورده، صاف شوند. حالا چوب‌ها آماده هستند تا هنرمند طرحی که در نظر دارد را انتخاب کند و به سراغ مرحله بعدی خاتم کاری روی چوب برود. این طرح می‌تواند شکل‌های مثلثی کوچک یا بزرگ باشد.

مرحله پنجم: استادکار به سراغ مفتول یا مقطع مثلت می‌رود
بعد از اینکه مراحل سوهان‌کاری انجام شد، خاتم کار باید به سراغ مفتول یا مقطع مثلث برود. مقطع مفتول خاتم کاری یک مثلت است. هنرمند خاتم کار به سه طرف مفتول فلزی، سه مفتول چوبی را به وسیله چسب می‌چسباند. تا زمانی که چسب خودش را بگیرد، آن‌ها را با نخ به هم می‌پیچد تا محکم شوند.

برای این کار مدل دیگری هم وجود دارد. با این تفاوت که هنرمند چوب را در وسط قرار می‌دهد و مفتول‌های فلزی را دور مفتول چوبی می‌چسباند که به این مدل «پره» گفته می‌شود. وقتی هنرمند مطمئن شد که چسب به خوبی عمل کرده، نخ‌ها را باز می‌کند و سطح کار را سوهان می‌کشد. باید شش عدد از پره‌ها را در کنار هم به دقت بچسباند تا چیزی با نام «شش خاتم یا شش‌ضلعی» به دست آید. هنرمند در این مراحل باید حتما از نخ استفاده کند تا مجموعه به هم بچسبد.

چیزی که به دست می‌آید یک ستاره تو خالی است که باید داخل این ستاره با خاتم‌های دیگر پُر شود تا «گل خاتم» شکل بگیرد. این همه زحمت برای ساخت ساده‌ترین گل در خاتم کاری روی چوب است و اگر هنرمند بخواهد گل‌های دیگری درست کند باید دویست مثلت را در کنار هم بچسباند که بسیار زمان‌بر است و به صبر بالایی نیاز دارد.