کتآب|بیست زخم کاری|

[ᴠᴀᴍᴘɪʀᴇ]

به نام خدا

سال‌های 70 و 71 شمسی، خلاء ایدئولوژیک ناشی از فروپاشی اتحاد شوروی، آن‌چنان بر روشنفکران دل‌سپرده به اندیشه چپ در سرتاسر دنیا گران آمد که حتی موارد بسیاری از خودکشی در بین وابستگان اردوگاه چپ ثبت شد. در وضعیت خلاء و تعلیق فکری اوایل دهه 1990 میلادی و هفتاد شمسی، در ایران، افراط در مصرف الکل و افیون برای مرهم گذاشتن بر زخم ناسور و عمیق «نیهلیسم»، سکه رایج بین «چریک»های کافه‌نشین سابق بود، کسانی که زمانی خواب زندگی زیر سایه عنایات «دایی یوسف»(لقبی برای جوزف استالین در بین چپ‌های ایرانی) را می دیدند و منتهای خلاقیت هنری را رئالیسم سوسیالیستی از سنخ گورکی و آلکسی تولستوی و نوشتن رمان‌های بحر طویل «ده جلدی» می دانستند.

در همان فضای خلاء و تعلیق فکری اوایل دهه هفتاد شمسی بود که طبقه گسترده‌ای از روشنفکران چپ‌گرای دیروز، که از پیش از انقلاب، نفوذ سنگینی بر حوزه نشر و مطبوعات داشتند، در فضای تک‌قطبی برآمده از اندیشه «پایان تاریخ» فوکویاما، با سر در استخر لیبرالیسم شیرجه زدند. ذکر این لطیفه تاریخی هم خالی از لطف نیست که بسیاری از چپ‌های «تواب» دهه شصت، از همان دوران زندان در پیوند با چهره‌های امنیتی وابسته به جریان «چپ اسلامی» قرار گرفتند که دست بالا را در نظام سیاسی داشتند و از این طریق، ارتباط گسسته‌ ایشان با فضای نشر و رسانه از طریق دوستان «ارشادی» آن چهره‌های امنیتی برقرار شد.

واقعیت این است که روشنفکران چپ که زمانی نقطه اوج فعالیت پراتیک چپ‌های وطنی در پیش از انقلاب، یعنی «واقعه سیاهکل» را در حد نبرد استالینگراد تقدیس می کردند و بر سر افضل بودن مدل استالینیستی، یا مائوئیستی، یا مدل انور خوجه یا پل پت یقه‌درانی می کردند و به سلامتی «خلق مبارز» جام می‌زدند، پس از پیروزی انقلاب، بر سر تحقق دولت پرولتری به سدّ محکمی به نام جریان سیاسی-مذهبی (یا جریان مکتبی) و توده‌های خلقی پشتیبان آن‌ها بر خوردند. جنبش انقلابی در روند تبدیل به ساختار سیاسی، لاجرم دوره‌ای از وزن‌کشی، کشمکش، جدال و تنازعات بعضا خونین را از سر گذراند و این روندی محتوم (با شدت و ضعف) در هر دگرگونی بنیادین است. نکته اینجا است که «توابین» چپ در ذیل حکومت جمهوری اسلامی، با یک وقفه‌ کمابیش، با «هدایت» و «ارشاد»، دوباره قلم‌ها و ماشین‌تحریرهای خود را پس گرفتند، در حالی که دوستان «پارتیزان» ایشان در همان زمان در کوه‌های کردستان، سر پاسدار می بریدند. اما در حکومت پرولتری چریک‌های فدایی خلق، رنجبران، طوفان، پیکار و...آیا سرنوشت دیگری جز جان سپردن در اردوگاه‌های گولاک وطنی برای نویسندگان و اهل قلم مسلمان قابل تصور بود؟

رمان «بیست زخم کاری»، نوشته «محمود حسینی‌زاد» و محصول «نشر چشمه»، میراث‌دار چنان عقبه و گذشته‌ای است. حتی عنوان کتاب و جملات انتخابی از نمایشنامه مکبث شکسپیر بر تارک کتاب، به شدت نمادین و معنادار است. به نظر می رسد که حسینی‌زاد و ناشر رمان او، به نمایندگی از جریان روشنفکری عمدتا چپ‌گرا در دهه 60، به تلافی همان دوران منازعه‌ ناگزیر پساانقلاب، تسویه حساب ادبی با جریان سیاسی-مذهبی صورت داده که جریان روشنفکری آن را مسئول حذف یا سرکوب خود در گذشته می داند. آیا آن کسی که با "بیست زخم کاری بر فرق سر، از جای برمی‌خیزد و حریف را تار و مار می کند"، اشاره نمادین به همین تسویه حساب تاریخی و «جریان روشنفکری» چپ دیروز و جهانوطن امروز نیست؟

در واقع، خط اصلی اما نسبتا پوشیده‌تر(در لایه دوم) داستان، اهانت به الیت مذهبی-سیاسی حاکم است و در این مسیر، از نسبت دادن هیچ رذالتی به آن‌ها ابایی ندارد. مرور برخی مصادیق، به خوبی این تسویه‌حساب پیدا و پنهان را آشکارتر می کند.

«ریزآبادی»(خان عمو)، پدرخوانده‌ این خانواده مافیایی درون-حکومتی، که فردی به شدت قدرتمند و ذی‌نفوذ با ظواهر «حاج‌آقا»های آشناست، دختری را که شریک جنسی او بوده(سمیرا)، به عقد یکی از نوچه‌هایش درمی آورد که حکم پسرخوانده او را دارد و "حتی از پسرهایش هم عزیزتر است"، در حالی که هنوز با این زن در ارتباط است. فاجعه بدتر آنجا است که شوهر این زن(مالکی)، از این رابطه کاملا مطلع است و و در جهات مطامع خود روی آن برنامه‌ریزی می‌کند. به این بخش از کتاب توجه کنید که فضای بین مالکی و سمیرا را، در آن شب کذایی که قرار است به اتاق «خان عمو» برود، ترسیم می کند:

"مرد به پشت روی تختخواب افتاده بود. به سقف نگاه می‌کرد. کنارش زن که به یک ساعتی بود انگار نفس نمی‌کشید، انگار تخته سنگی. زن تکان خورد. طوری بلند شد که گویی بی‌وزن بود.

مرد دست دراز کرد و مچ زن را گرفت. زن برگشت. نگاهی به مرد انداخت. تأملی کرد. دست را کشید. مرد دست را رها کرد و زن رفت."

چند ساعت بعد از این صحنه، در صبحگاه، جسد «خان عمو» که به طرز بسیار مشکوکی جان باخته در وان حمام پیدا می‌شود. این قطعه از پازل را وقتی در کنار صحنه‌ نجواهای سمیرا و خان‌عمو روی تاب ویلا در شب قبل و حرف «مظفری» قرار می‌دهیم، عمق فاجعه روشن می‌شود. مظفری(در ص 36) می‌گوید:

"عشق اول و آخره دیگه. فکر کرد اگه ببندش به خیک مالکی، خلاص میشه. حالا هم که حاج خانم خدابیامرز نیست. باز فیلش یاد هندوستان کرده."

و جالب اینجا است که مالکی در تاریکی ایستاده و این حرف‌ها را گوش می‌کند.

در صفحات نسخستین کتاب،«حاجی» املشی، از مرتبطین این خانواده مافیایی، در سن پیری و در سفر کاری و اتاق هتل هم دست از شهوترانی نمی‌کشد و البته «لگوری»های مورد پسند او، سوژه تمسخر و اشمئزاز دوستان و همکاران او هستند که نشان از سلیقه «عقب‌مانده» او، حتی در عیاشی دارد. البته حاج آقا املشی، «بوی گند» می‌دهد که حتی مالکی را(که هم‌طبقه‌ی اوست) دل‌آشوب می‌کند. نویسنده تک تک این کدها را هوشمندانه به کار می‌گیرد تا کلیدهایی را در ناخودآگاه مخاطب فعال کند.

مالکی و سمیرا نام فرزندان خود را «میثم» و «هانیه» می گذارند، یعنی اسامی بسیار رایج در خانواده‌های مذهبی (به ویژه میثم که قرار است میراث‌دار و جانشین پدر باشد). مضافا این که، در چند جای کتاب، بر «چادری» بودن «سمیرا» و دیگر زن‌های گعده تاکید می‌شود. یا جایی در صفحه 66، سمیرا سفره «مولودی» می‌اندازد و زنی که از قراین برمی آید، زن یکی از سرشناسان است، مهمان مولودی اوست. به این بخش از مکالمه سمیرا با مالکی(ص 114) دقت کنید. سمیرا از قصدش برای سفر به کربلا، سوریه و مکه به شوهرش می‌گوید:

"...به حاج خانم بگو ترتیبش رو بده. اول می‌ریم گلوی سوراخ‌شده علی اصغر رو می بوسیم. لعنت به اشقیاء می‌کنیم. بعد می‌ریم پابوس بی بی و بعد می‌خوام پیشونیم رو بچسبونم به حجرالاسود. به حاج خانم بگو اول اول می‌رم حضرت معصومه، بعد پابوس بی بی و بعد...بی بی طلبیده. حاج خانم اگه اومد..."

«اخوان»، یکی از اعضای مافیا، به صراحت مفعول معرفی می‌شود و حتی رابطه‌ی زننده‌ی میان او و حاج آقا مظفری(همان که زنش ندیمه سمیراست و می‌خواهد او را به زیارت عتبات ببرد) آشکارا در کتاب تصویر می‌شود.

«گلاب» به عنوان یک المان مورد علاقه اقشار مذهبی، در چند جای کتاب حضور دارد. جایی از کتاب، اتاق سمیرا بوی گلاب می‌دهد. ریزآبادی فاسد، که با اطلاع شوهر، با زنی متأهل رابطه دارد، همواره بوی «گلاب» می‌دهد که "حال مالکی را به هم می‌زند."

اما شاید خطرناک‌ترین مصداق از این سنخ، فراز بسیار هوشمندانه و البته خبیثانه‌ای در صفحه 123 است. وقتی دو عضو لواط‌کار و فاسد مافیای ریزآبادی (اخوان و مظفری) در اوکراین کشته می‌شوند، از زبان نماینده بخش کنسولی وزارت خارجه می‌شنویم که امکان دارد قتل این دو، کار «منافقین» باشد.

پازلی که نویسنده در همین یک پاراگراف می‌چیند، با اضافه کردن شاه‌قطعه «منافقین»، تکمیل می‌شود و پیامی زیرآستانه‌ای به ناخودآگاه مخاطب شلیک می‌کند که محتوای آن چنین است: قربانیان ترورهای «منافقین» الزاما همه علیه‌السلام نبوده و نیستند و شاید با این ترورها، شرّ امثال اخوان و مظفری را از سر ملت کم می کنند!

این پیام، برای اهل فن، معنای بسیار خطرناکی دارد که بسیار محل تأمل است.

شهر بی‌کلانتری که حسینی‌زاد تصویر می کند، بیش از آن که به جمهوری اسلامی شبیه باشد، همچون سیسیل ایتالیا یا مکزیکوسیتی یا دیگر گانگسترنشین‌های آمریکای لاتین است. در «خراب‌آبادی» که حسینی‌زاد ترسیم می‌کند، نه از «خدا» خبری هست، نه «قانون» و نه هیچ اتوریته دنیوی و اخروی. مؤلف که ظاهرا بسیار شیفته ژانر «نوآر» است، جبری ناتورالیستی را بر جهان اثر خود حاکم کرده که در آن، موجوداتی انسان‌نما، هیچ تکانه‌ای جز «تنازع بقاء» ندارند.

البته نامهربانی عیان نویسنده با طبقه‌ «الیت» مذهبی-سیاسی، لاجرم مهربانی او را با طبقه‌ی تحت «ستم» به همراه ندارد و تیره‌بینی و توده‌گریزی افراطی روشنفکران چپ‌زده دیروز و لیبرال‌مسلک امروز، هیولایی به نام «کریم» را خلق می‌کند که پررنگ‌ترین نماینده‌ قشر پایین‌دست در روند داستان است. کریم یک لاتِ لمپنی عرق‌خور و چاقوکش است که دست رد به سینه‌ی هیچ رذیلتی نمی‌زند.

اگر کتاب «پدرخوانده» ماریو پوزو، خانواده‌ای مافیایی و مناسبات آن را در آمریکا به تصویر می‌کشد، گرچه قانون‌شکنی و آدم‌کشی کسب و کار آن است، لیکن «اصول» اخلاقی خدشه‌ناپذیر خود را دارد و به نوعی سنگر ارزش‌های سنتی در جامعه‌ای است که مدرنیته ستون‌های اخلاقی آن را زیر و رو کرده است. لیکن خانواده مافیایی که رمان «پدرخوانده»وار حسینی‌زاد معرفی می‌کند، نه تنها هیچ «اصولی» ندارد، که یکسره غرق تباهی و پلشتی است و به عنوان نماد یک «الیت» بزرگ‌تر، هیچ نقطه روشنی بر پرده سیاه خود ندارد و پروتاگونیست آن هم بعد از زنجیره‌ای از سیاهکاری‌ها، در آخر قربانی مسابقه‌ «تنازع بقاء» می‌شود که در جهان‌زیست «20 زخم کاری»، هنجار اصلی جامعه است.