هدیه باشکوه ایران به عثمانی رونمایی می‌شود؟

[tyjtfhdhr]

شاهنامه شاه طهماسب گرانبها‌ترین اثر هنری دنیای اسلام است؛ شاهکاری که مسئولان از رونمایی نسخه چاپی آن در ماه آینده خبر داده‌اند. اما درباره این شاهکار هنری چه می‌دانید؟

 

به گزارش خبرگزاری ایسنا، با نزدیک شدن موعد برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت ماه، مسئولان مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (وابسته به فرهنگستان هنر) از رونمایی و انتشار کتاب «شاهنامه شاه طهماسبی» خبر داده‌اند؛ اثری که با همکاری موزه هنرهای معاصر تهران از مدت‌ها پیش در دست چاپ قرار گرفته و هر بار انتشارش به تعویق افتاده است. با این همه شاید کمتر کسی از داستان خلق این اثر و جدایی آن از ایران اطلاع داشته باشد.

 

شاهنامه طهماسبی (شاه طهماسب) را بر‌ترین اثر هنری عصر صفوی می‌دانند که به دستور شاه اسماعیل اول، کار بر روی آن آغاز شد. این کتاب توسط برجسته‌ترین هنرمندان، نقاشان و خوشنویسان عصر صفوی خلق شده است. این اثر که به خط نستعلیق نوشته شده، شامل ۲۵۸ صفحه مینیاتور است که داستان‌های مختلفی از شاهنامه فردوسی را به زبان تصویر روایت می‌کند.

 

شایسته‌ترین هنرمندان مختلف عصر صفوی ۲۰ سال تمام برای تکمیل این کتاب کار کردند. به دلیل تکمیل شدن آن در زمان سلطنت شاه طهماسب (فرزند شاه اسماعیل) به شاهنامه طهماسبی یا شاه طهماسب معروف شد. این اثر در اواخر سده شانزدهم میلادی توسط شاه طهماسب صفوی به سلطان تازه به تخت نشسته عثمانی هدیه داده شد و تا اوایل سده نوزدهم در آنجا باقی ماند. ویژگی‌های خاص و شگفت‌انگیز هنر ایرانی که در این کتاب به کار رفته، باعث شده است درباره نحوه خلق آن روایات مختلفی که برخی از آن‌ها به افسانه شبیه است به وجود بیاید.

 

شاهنامه طهماسبی گنجینه هنر نگارگری و خوشنویسی ایران عصر صفوی است. این اثر را وابسته به مکتب نگارگری تبریز می‌دانند؛ مکتبی که بر پایه دستاوردهای هنری پیش از صفویان و به ویژه مکتب شکوهمند هرات پدید آمد.

 

در دوره‌ای که رسم بود پادشاهان سرزمین‌های بزرگ برای نشان دادن حس نیت خود و همچنین تحکیم روابط، هدایایی را برای سلاطین تازه به تخت نشسته می‌فرستادند، ارزشمند‌ترین اثر نقاشی دوره صفوی به همراه هیأتی بزرگ و هدایای دیگر از جمله قرآن‌های تذهیب شده، دیوان‌های مُصور، قالی، جواهرات و پارچه‌ زربفت برای تبریک به سلطان سلیم دوم به عثمانی فرستاده شد. اتفاقی که باعث شد یکی از بزرگترین اسناد هنری و تاریخی ایران تا مدت‌ها از دید علاقه‌مندان و شیفتگان هنر دور بماند تا اینکه در سال ١٩٠٣ در نمایشگاه آثار هنر اسلامی در موزه‌ هنرهای تزیینی پاریس به نمایش گذاشته شد.

 

رونمایی از این کتاب باعث شد برگ‌های ارزشمند آن طی چند سال دست به دست بچرخند و در حراجی‌ها به فروش برسند. نگاره‌های دیگر این کتاب نیز به صورت پراکنده در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی خارج از کشور نگه‌داری می‌شوند. بخش مهمی (۷۸ نگاره) از این اثر نیز در اختیار موزه متروپولیتن نیویورک است.

 

سال ۱۳۷۲ بود که دولت ایران موفق شد باقی‌مانده این کتاب را از وارث صاحب آن خریداری کرد. نسخه‌ای که به ایران وارد شد ۱۱۸ نگاره دارد و برای نگهداری به موزه هنرهای معاصر تهران واگذار شد. بر اساس توافق انجام شده، این نگاره‌ها با تابلو «زن شماره سه» دکونینگ که در اختیار ایران بود معاوضه شد.

 

دکتر حسن حبیبی، رئیس فقید بنیاد ایران‌شناسی، در رابطه با ماجرای بازگرداندن شاهنامه طهماسبی به ایران می‌گوید: «کاغذ این شاهنامه بسیار نازک و شبیه کاغذهای بیبل امروزی و دست‌ساز است. ۱۵ نفر روی این کتاب کار کرده‌اند که نام ۹ نفرشان معلوم است و بقیه ناشناخته‌اند. افرادی که نامشان معلوم است، عبارت‌ا‌ند از سلطان محمد میرمصور، آقامیرک، دوست ‌محمد، میرزاعلی، مظفرعلی، شیخ محمد، میرسیدعلی و عبدالصمد و شش تن دیگر نامشان معلوم نیست و در برخی اسناد با حروف لاتین A، B، C، D، F، H نامیده شده‌اند.»

 

او همچنین عنوان می‌کند: «مسئولیت کار در ابتدا با دوست‌ محمد و پس از وی با میرمصور بوده است و پس از آن‌ها ظاهرا آقامیرک کار‌ها را اداره می‌کرده است. این کتاب پس از آنکه به پایان می‌رسد، صحافی می‌شود. صحافی کتاب عالی بوده و این معنی از جلد سوخته و تذهیب شده‌ آنکه درون و بیرون آن را در بر دارد و هم‌اکنون موجود است، پیداست و پس از پایان کار مهر شاه طهماسب را بر صفحه ۱۶ کتاب نقش کرده‌اند که آن‌ هم موجود است.»

 

از‌‌ همان زمان ورود شاهنامه به ایران، بحث چاپ و انتشار این کتاب مطرح بود و سرانجام از چند سال پیش کار روی آغاز شد. مسئولان نشر کتاب دلیل به تعویق افتادن انتشار آن را اهمیت این اثر و تلاش برای چاپ نفیس و درخور آن اعلام می‌کنند. برای انتشار این کتاب از نظر استادان بسیاری از جمله محمود فرشچیان بهره گرفته شده است.

 

بنا بر اعلام، کتاب «شاهنامه شاه طهماسبی» در قطع سلطانی و با صحافی نفیس و قاب در ۴۲۰ صفحه توسط انتشارات فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است. علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، محمود فرشچیان و علی معلم دامغانی، رئیس فرهنگستان هنر، برای این کتاب مقدمه نوشته‌اند. خوشنویسی‌های این اثر را نیز غلامحسین امیرخانی برعهده داشته است.

 

شاهنامه شاه طهماسب گران‌ترین اثر اسلامی است. فروردین ‌ماه سال ۱۳۹۰ بود که برگی از این کتاب رکورد فروش آثار هنر اسلامی را شکست و به قیمت ۷.۴ میلیون پوند در حراجی ساتبیز فروخته شد. تنها یک برگ از این شاهنامه در حراجی لندن ۱۲ میلیون دلار به فروش رفت.

 

همچنین این کتاب ۱۲ سال در دانشگاه هاروارد مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته بود. این اثر پیش‌تر توسط این دانشگاه، موزه متروپولیتن و دانشگاه ییل به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی به چاپ رسیده است.

 

اورهان پاموک، نویسنده ترکیه‌ای برنده جایزه نوبل، در کتاب «نام من سرخ» که در سال ۱۹۹۸ در ترکیه منتشر شد، از شاهنامه شاه طهماسب، زیبایی نقاشی‌های آن و نبوغ هنرمندان ایرانی عصر صفوی نام برده است. او در این کتاب گفته است که بسیاری از هنرمندان و نقاشان تراز اول عثمانی در حسرت دیدن نگاره‌های این اثر ارزشمند بودند و آخرین آرزوی عمر هنری خود را دیدن هنر هنرمندان ایرانی می‌دانستند.

 

باید دید آیا وعده مدیران برای رونمایی و انتشار شاهنامه طهماسبی در اردیبهشت ماه امسال محقق می‌شود یا خیر. اگر این اتفاق بیفتد و نسخه چاپی این اثر در اختیار مردم قرار بگیرد، آن‌ها با بخش مهمی از تاریخ مغفول مانده هنر ایران آشنا خواهند شد.