تاریخ ادبیات

[Ali MuSiC]

مقدمه

خطّ
تاریخ پیدایی خط، به درستی معلوم نیست. این اندازه روشن است که نخستین نوشتارهای انسان، بسیار ساده و ابتدایی بوده است؛ به این معنی که با طرزی به دور از ظرافت تصویر چیزها را می­کشیدند و به این ترتیب مقصود خود را به دیگران می­فهماندند. به این نوع خط « خط تصویری »‌ می­گویند.

خط تصویری به تدریج تکامل پیدا کرد و پس از گذشتن از مرحله­ علامت­نویسی (معنی نگاری) به مرحله­ی الفبایی قدم گذاشت.

الفبا برای اولین بار در میان فنیقیها، که در سرزمین فنیقی (لبنان کنونی و حوالی آن) سکونت داشتند، رواج پیدا کرد و از آنجا به سایر جاها پراکنده شد. ایرانیان در دوره­ پادشاهی مادها، علامتهای میخی بابلی را اقتباس کردند و مانند فنیقیها، از آن الفبایی مستقل ترتیب دادند.

خط میخی: الفبایی را که ایرانیان در عهد باستان به کار می­بردند، خط میخی نام نهاده­اند. این نام گذاری از آن جهت بوده­ است که برای نوشتن آن از میله­ آهنی کوچک یا چوبی شبیه به میخ استفاده می­کردند و خطهایی که با آن بر لوحه­های گلی نقش می­کردند شبیه به میخ بود.

این خط که می­توان آن را خط « هجایی » نامید، دارای سی و شش حرف (هجا) بود و از چپ به راست نوشته می­شد.

خط اوستایی: تاریخ اختراع خط اوستایی را اواخر دوره­ ساسانی دانسته­اند. از این خط برای نوشتن متون دینی مربوط به آیین زردشتی، به ویژه کتاب اوستا استفاده شده است. این خط از راست به چپ نوشته می­ شد و چهل و چهار حرف داشت.

تصویر


خط پهلوی: خطی را که ایرانیان در عصر اشکانی و ساسانی به کار می­برند و تا چند قرن بعد از اسلام هم به کار می­رفته است، خط « پهلوی» می­نامند. کلمه­ی «پهلوی» اصلاً‌ از واژه­ی «پژتو» گرفته شده که اسم قوم اشکانی بوده است.
خط پهلوی که قسمت عمده ادبیات پارسی میانه بدان نوشته شده دارای اصلی آرامی (یکی از خطوط سامی) است. این خط بیست و دو حرف (هجا) داشته و به مانند اوستایی از راست به چپ نوشته می­شده است.

تصویر


زبان
زبان ایرانیان پیش از اسلام – که مادر و ریشه­ زبان روز ایران است – پارسی (فارسی) نامیده می­شود. این زبان از شاخه­ زبان­های هندو اروپایی است و به سه دوره­ی جداگانه تقسیم می­شود :

فارسی باستان: که در دوره­ی هخامنشی رایج بوده و فرمانها و نامه­های شاهان به آن زبان نوشته می­شده است.

فارسی میانه (پهلوی) :زبانهای ایرانی میانه به دو گروه عمده­ شرقی و غربی و هر کدام از این دو گروه خود به دو شاخه­ی شمالی و جنوبی تقسیم می­شوند: شاخه­ شمالی از گروه غربی را «پهلوانیک » (پارتی) و شاخه­ جنوبی از گروه غربی را « پارسی میانه »‌ می­گویند. از شاخه­ شمالی یا پهلوانیک آثار زیادی در دست نیست اما از شاخه­ی جنوبی (پارسی میانه) نگارشته­ها و نوشته­های بسیار موجود است.

فارسی نو: پس از ورود اسلام به ایران زبان فارسی با استفاده از خط (الفبا) عربی به مرحله نوینی گام نهاد که در اصطلاح بدان فارسی نو (دری) گفته می­شود.

تصویر


پیوستگیهای فرهنگی و ادبی دوره­ ساسانی با عصر اسلامی :

نوشته­های پارسی میانه که از روزگار ساسانیان به دست ما رسیده است. تنها بخشی از ادبیاتی است که در آن زمان وجود داشته است. آثار فراوان دیگری به پارسی میانه وجود داشته که مصنّفان اسلامی از آنها نام برده­اند. برخی از آنها را هم به زبان عربی ترجمه کرده بودند.

از مهم­ترین این نوشته­ها می­توان کتاب «خدای نامه»‌ را نام برد که در اواخر عهد ساسانی پدید آمد و در نخستین سده­های اسلامی چند بار به عربی ترجمه شد.

از روی ترجمه­های خدای نامه «سیرَالملوک» ‌ها و «شاهنامه» های متعددی پرداخته شد که یکی از آنها شاهنامه­ی منثور "ابومنصور عبدالرزاق توسی" است. در کتابهای اخلاقی و آموزش فارسی مانند قابوس نامه، بحرالفواید، نصیحته الملوک و اخلاق ناصری از اندرز نامه­ها و پند نامه­ها و پندهای عصر ساسانی کم و بیش استفاده شده است.

در زمینه­ ادبیات داستانی، علاوه بر روایات پهلوانی و تاریخی، وجود کتابهایی مانند هزار افسانه یا داستانهای مربوط به خسرو و شیرین و هفت پیکر که به دوره­های پیش از اسلام باز می­گردد، گذشته­ی ادبی پرباری را نشان می­دهند.

زبان و ادبیات در ایران بعد از اسلام

در گذشته، دوره­های تاریخ ادبیات را بر مبنای سلسله­ها تقسیم بندی می­کردند مانند: شعر دوره­ی غزنوی یا ادبیات دوره­ی مغول. اما امروزه سیر ادبیات فارسی را بر منبای شاخصها و سنتهای ادبی و با توجه به افراد شاخص و سنت­گذار تقسیم­بندی می­کنند. منظور از شاخصها و سنت گذاران، افرادی هستند. که مهمترین ویژگیهای ادبی یک مقطع را می­توان در آثار آنها پیدا کرد.

تقسیم دوره­های ادبی بر این مبنا، لزوماً با تقسیمات سیاسی، تاریخی و جغرافیایی همخوانی و هماهنگی ندارد. گاهی شاعری که از نظر زمانی در دوره­ای زندگی می­کند از لحاظ ادبی و فکری در دوره­ پس یا پیش از خود قرار می­گیرد.

تقسیم بندی دوره های ادبی

1-از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجری

2-قرن چهارم، عصر سامانی و آل بویه

3-قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان

4-وضع عمومی علم وادب در قرن هفتم و هشتم

5-قرن نهم دوره تیموری (782 ـ 907 هجری

6-از آغاز قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم عهد صفوی (907 ـ 1148

7-از میانه قرن دوزادهم تا اواسط قرن چهاردهم دوره افشاری و زندی و قاجاری و مشروطیت