خر مهره سازی هنر کویر

[شـــقآیــق]

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.

واژه خرمهره به معنی مهره بزرگِ کم قیمت که بر گردن خر بندند، همچنین به نام‏‌های دیگر از جمله خرمک و خرتک نیز خوانده می‏‌شود. خرمک به مهره‏‌های شیشه‏‌ای سیاه و سفید می‏‌گویند که برای دفع چشم ‏نظر یا خیال باطل بر دست یا گردن کودکان بسته می‏‌شود.
تاریخچه خرمهره
با آن که این رنگ را به دلیل پیدا شدن نظر قربانی‏ها و بت‏های کوچک در مقابر مصری به نام لعاب مصری می‏شناسند ولی کهن‏ترین نمونه‏ها متعلق به 5000 سال پیش از سومر به دست آمده است. این آثار در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می‏شود و پیکره‏ها و نظر قربانی‏های کنده‏کاری شده‏ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است. در آن زمان خرمهره علاوه بر تزئین، برای دفع ارواح به کار می‏رفت ولی امروزه این خرافات رد شده است.
خرمهره سازی
مهره‌‏های آبی قدیمی‏ترین نمونه‏های نوع سنگین‏اند و کوزه‏گران آنها را اصل ظرف‏های سنگی و لعابی و خود شیشه می‏دانند. ساخت خرمهره مراحل مختلفی دارد که به اجمال به آنها می‏پردازیم:

در اولین مرحله خمیر خرمهره را مرکب از خاک رس مخصوص، آب، چسب سریش (قابلیت فرم‏گیری) و سلیس خالص را خوب با هم مخلوط می‏کنند. البته تمامی مراحل ساخت هنوز به روش سنتی و دستی اجرا می‏شود. پس از به دست آوردن ترکیب مناسب، این خمیر را در قالب‏های مختلف و به شکل‏های متنوعی از جمله: ماه، خورشید، نعل، بته، ماهی، اشکال هندسی و... در می‏آورند. البته ناگفته نماند که این خمیر مهره‏ها قابلیت شکل‏پذیری خوبی ندارد و به سختی شکل و طرح می‏پذیرد. در مرحله بعدی شخص دیگری با مته دستی مهره‏ها را سوراخ می‏کند تا قابل آویختن باشد.(3)

سپس مهره‌‏ها را در حرارت 40 تا 45 درجه سانتیگراد قرار می‏دهند تا خشک شوند. پس از خشک شدن مهره‏ها آنها را به دو روش لعابدهی می‏کنند. روش اول شامل قرار دادن آنها در دوغاب لعاب که ترکیبی از کربنات سدیم (تا 15 سال پیش علف اشنون، 5/33%) و آهک (5/33%) و خاکستر (5/5%) و اکسید مس (5/5%) و پودر سنگ رودخانه (22%)(4) قرار می‏دهند. البته نحوه چیدن این مهره‏‌ها در این لعاب قلیایی شرایط ویژه‌‏ای دارد، بدین معنی که مهره‏‌ها در ردیف‏هایی منظم و با حفظ فاصله از یکدیگر در روی لعاب در ظرف‏های سفالین (ساگار) چیده می‏شود و سپس روی آنها لعابدهی می‏شود و بعد دوباره سری بعدی با همان نظم قبلی و لازم چیده می‏شود، تا ظرف کاملاً پر شود و درپوش ظرف را می‏گذارند. روش دیگر لعابدهی بدین صورت است که مهره‏های نم‏دار بر روی بشقاب تختی که مخلوطی از پودر لعاب و اکسید روی آن پوشیده شده می‏غلتند تا تمام سطح مهره‏ها کاملاً لعاب خورده شود. مهمترین و اصلی‏ترین مرحله ساخت خرمهره، چگونگی پخت نهایی آن است که در کوره در اثر واکنش‏هایی در سطح مهره‏ها، مهره‏ها به رنگ آبی خیره کننده‏ای در می‏آیند که این رنگ لعاب حتی تا درون سوراخ مهره‏ها نفوذ می‏کند. دمای کوره در حدود 800 درجه سانتیگراد است. مغز دیواره خرمهره‏ها حاوی دانه‏های سفیدرنگی از جنس بدنه‏های سرامیکی نطنز، نائین و میبد، با استحکام بیشتر است. خمیر بدنه مهره‏ها، از پودر ریگ رودخانه ساخته می‏شود. این ماسه دارای درصد زیادی کوارتز است. از عوامل دیگری که در ایجاد رنگ خرمهره‏‌ها موثر است میزان تخلخل بدنه مهره است چرا که اگر بدنه‏‌ها زجاجی باشند و تخلخل کمی داشته باشند بخار به داخل بدنه نفوذ نمی‏کند و رنگ لعاب را تیره و کدر نمی‏سازد. بعد از پخت مهره‏ها و سرد شدن کامل آنها، عمل جداسازی مهره‏ها از خاکستر و مواد زائد انجام می‏شود و برای مصرف آماده می‏شوند.