خوشنویسی ایرانی-عربی: آشنایی با تاریخچه سبک‌های مختلف

[The moon]

آموزش امروز ما می تواند حتی برای کسانی که هیچ نوع دانش و اطلاعاتی در زمینه خطاطی عربی ندارند هم مفید باشد. این آموزش قبل از شروع به خوشنویسی برای یادگیری اصول نوشتن الفبای عربی ضروریست. چیزی که ما امروز قرار است به شما یاد بدهیم با آموزشهای سنتی و قدیمی خوشنویسی فرق میکند. با اینکه این آموزشها هم در یادگیری خوشنویسی عربی بسیار به شما کمک میکنند؛ اما پروسه ای طولانی و زمانبر دارند و ممکن است وسط کار از ادامه یادگیری دلسرد شوید. تعداد کمی از افراد از این روش استفاده میکنند؛ با این حال چیزی که بیشتر از همه چیز اهمیت دارد این است که تمرین کنید. هر چه بیشتر و بیشتر تمرین کنید، بیشتر هم موفق میشوید. ممکن است در نگاه اول بنظرتان برسد که این آموزش خیلی شبیه دورههای رسمی خوشنویسی عربی نیست. خب باید بگوییم که بله! این شیوه در واقع نوعی روش ابتکاریست که هر چه بیشتر با آن آشنا شوید علاقمندتر هم میشوید.

تاریخچه مقایسه خط کوفی با رسم الخط گرد و دایرهای
رسم الخطهای خوشنویسی عربی را میتوان به دو گروه بزرگ تقسیم کرد: رسم الخطهای صاف یا به اصطلاح کوفی و رسم الخطهای شکسته و دایره شکل. برای آشنایی بیشتر با هر دو نوع این خطوط بهتر است نگاهی به تاریخچهشان بیندازیم.

مبدا رسم الخطهای صاف
مردم شبه جزیره عربستان کمی قبل از ورود اسلام به این مناطق با نوشتن آشنا شده بودند و خط داشتند. استفاده از خطوط صاف و مستقیم اولین و ابتداییترین رسم الخط عربها بود که در متون به جای مانده از آن دوران هم قابل مشاهده است. در حالت ابتدایی، این خطوط تنها برای بیان کلمات واحد استفاده میشدند و بسیار ساده و ابتدایی بودند.

سپس، به ناگهان عربها دریافتند که از این خطوط نه تنها فقط برای بیان کلمات واحد میتوانند استفاده کنند؛ بلکه میتوان با استفاده از آنها بین کلمات ارتباط هم برقرار کرد. به این ترتیب، قرآن به عنوان یکی از رونوشت های ارزشمند که با استفاده از همین خطوط نوشته شده بود دست به دست شد. در همین زمان بود که خط کوفی به عنوان اولین رسمالخط اعراب معرفی شد. پس از آن اعراب با استفاده از این خط نه تنها میتوانستند آیات قرآن را حفظ و نگهداری کنند، بلکه زیبایی، تعادل و هماهنگی بین حروف در خط کوفی نیز آنها را به استفاده هر چه بیشتر از این خط ترغیب میکرد.

این دوره اوج بروز هیجانات در تکامل خط عربی بود. در این زمان هیچ قواعد و قوانین خاصی برای خطاطان وجود نداشت و سیستم خطاطی این دوره سیستم متبلور شده و منسجمی بود که اشکال نهفته ای داشت. خط کوفی نیز یکی از این اشکال بود. نسخه‌های مختلفی از خط کوفی را میتوانید روی سنگها وکاشی های تزئینی مختلف ببینید. باید بدانید که خط کوفی اشکال مختلفی دارد. یک نوع آن کوفی شرقیست که در واقع خط شکسته ای همراه با کنتراستهای پویا و قطرهای باریک است. این نوع خط کوفی بیشتر تحت تاثیر سبکهای خط گرد است اما همچنان صفات اصلی خط کوفی را هم حفظ کرده است. یکی از سبکهای خط کوفی که جا دارد به آن اشاره کنیم خط کوفی مربعی است که در آن حروف الفبا به شکل مربعی استفاده میشود.

قرآن به خط کوفی اولیه ( سال ۹۰۰ میلادی)

خط کوفی مربعی و دیگر اشکال هندسی ( ایران، سلسه صفوی، قرن ۱۵)

خط کوفی شرقی، قرن ۱۱

خط کوفی تزئینی در یک کاسه نیشابوری (قرن ۱۰)

برای ۳۰۰ سال مردم از خط کوفی برای نوشتن قرآن استفاده میکردند. مردم مغرب ( شمال آفریقا و سرزمین های غربی مصر) نیز به این خط زیبا توجه ویژهای نشان میدادند. این چنین بود که خط کوفی هرگز حالت اصلی خودش را از دست نداد اما فرم تکاملی بسیار خاصی به خود گفت که سبب پیدایش تنوع در این رسمالخط محبوب و ایجاد خط کوفی مغربی گشت.

قرآن نوشته شده در شمال آفریقا (قرن ۱۳)

پیدایش خطوط گرد و دایرهای شکل
از سوی دیگر، در مشرق یا خاورمیانه، یعنی جایی که پایتختهای جهان اسلام همیشه در آنجا واقع بود، حجم گسترده مطالب و کارهای اداری به ناچار زمینه را برای پیدایش خطوط گرد که راحتتر و سریعتر نوشته میشدند فراهم کرد. از این خطوط در نامه ها و اسناد رسمی استفاده میشد و کاربردشان هم راحتتر بود. در نهایت، همه چیز دست به دست هم داد تا خط کوفی به شکل خطوط گرد تغییر شکل بدهد که صفات کاملا متفاوت و خاصی هم داشت. احتمالا تمام این مراحل به تدریج و کم کم جلو رفتند اما طبق گفتهها و باورهای عمومی ابن مقلد که بعدها به پدر خوشنویسی کلاسیک اسلامی معروف شد موسس این تحولات بود.
گفته میشود او سامانهای اختراع کرد که بر اساس آن تمام حروف بر اساس ارتفاع الف و ضخامت قلم مورد استفاده نوشته میشدند. این مساله باعث ایجاد هماهنگی در خط میشد و میتوان گفت همانطور که شیشه گری تحول شگرفی در صنعت شیشه سازی بوجود آورد، این نوع خط هم مسیر جدیدی پیش روی روند پیشرفت خطاطی اسلامی قرار داد که تا قبل از آن مانندش مشاهده نشده بود. خطوط ششگانه یا اقلام سته یکی از اصول سنتی ابداع شده توسط ابن مقلد و جانشینانش ابن بواب و یاقوت بود که از شش خط نسخ (به عنوان پایه بسیاری از خطوط عربی)، ثلث، محقق، ریحان، توقیع و رقاع تشکیل شده است.

خط ثلث

خط نسخ

خط محقق

خط توقیع

این قسمت آخرین بخش تحولات خط در آن منطقه بود. پس از سقوط عباسیان در سال ۱۲۵۸، مرکز فرهنگی و قدرتی جهان اسلام از بغداد به ایران منتقل شد و به این ترتیب رسم الخط فارسی مثل تعلیق، نستعلیق و خط شکسته نیز رواج یافت. در سال ۱۵۱۷، عثمانی ها خط دیوانی و رقعه که امروز در تمام جهان عرب از آنها استفاده می شود را رواج دادند. خطوط دیگری هم بوجود آمدند اما تاثیر چندانی در تاریخچه خطاطی نداشتند.

خط تعلیق (قرن ۱۶)

خط نستعلیق ( قرن ۱۹-۱۸)

خط دیوانی و دیوانی جلی

مقایسه
رسم الخط گرد به خط المنسوب عربی هم معروف است و تفاوت اصلی آن با خط کوفی در دایرهای شکل بودنش است. خط گرد جزو خطوط رسمی به شمار میرود و قوانین خاصی برای نوشتن حروف و ترکیب آنها دارد. یاد گرفتن رسم الخط گرد راحتتر و سریعتر است و فقط باید از یکسری قوانین خاص پیروی کنید. علاوه بر این تسلط روی نوشتن در این نوع خط نیز نسبت به خط کوفی بیشتر است. در مقابل باید بگوییم که یادگیری خط کوفی در واقع یادگیری اولین لحظات خوشنویسی در تاریخ خطاطی است. این خط قدیمی و کهن، پر از ظرافتها و ترفندهای مخصوص به خود است که یادگیریاش را کمی با پیچیدگی روبرو میکند. | honarfardi