در جشنواره موسیقی فجر امسال چه گذشت؟

[ⓕⓐⓚⓔ ⓛⓘⓕⓔ♰]

تلفیق در لغت به معنای به هم پیوستن دو چیز است. این واژه در دنیای هنر، ترکیبی از دو گونه هنری و در دنیای موسیقی، به حالتی اطلاق می‌شود که دو یا چند فرهنگ موسیقی در یکدیگر آمیخته شود.


به زبانی ساده‌تر، وقتی یک اثر موسیقیایی را نتوان به تنها یک فرهنگ یا منشأ خاصی مرتبط دانست، منطقاً در آن تلفیق صورت گرفته است. این‌گونه موسیقی که عملاً از بدو تولد موسیقی وجود داشته اما به صورت حرفه‌ای حدود 50 سال قدمت دارد، چند صباحی است که اجرای آن در ایران نیز مرسوم گشته و کنسرت‌های فراوانی با این عنوان در سراسر کشور برگزار می‌شود.

اخیراً در سی و یکمین دوره جشنواره موسیقی فجر، بخشی با عنوان موسیقی تلفیقی به اجراهای آن اضافه گردید که این مسئله اهمیت موسیقی تلفیقی را به مخاطبان موسیقی اثبات می‌نماید. حضور بخش تلفیقی در جشنواره فجر، بهترین بهانه است تا گردشی به تاریخچه این‌گونه از موسیقی زده و دلایل پیشرفت آن را بررسی نماییم.

پیدایش موسیقی تلفیقی در سطح جهان

نوگرایی، زمینه‌ساز به وجود آمدن و ورود به گونه موسیقی تلفیقی است. این لازمه، زمانی در سطح دنیا احساس شد که برخی از موسیقی‌های صرفاً جاز، بلوز، راک یا موسیقی کلاسیک، به نوعی از تکرار و بعضاً کهنگی رسیده بودند.

در این بین گروه‌های موسیقی برای فرار از تکرار، ابتدا رو به تغییرات و نوآوری‌های خاصی در همان سبک کاری خودشان آورند. آن‌ها می‌خواستند بدون آنکه از چارچوب حرفه‌ای خود خارج شوند، فضاهای متفاوت‌تری را در موسیقی تجربه نمایند که این جهش آن‌ها با موفقیت چندانی همراه نبود.

در ادامه موسیقیدانان آمریکایی، برای ایجاد خلاقیت بیشتر، روی به استفاده از ساز، تنظیم و نواهای سبک‌های دیگر در حوزه تخصصی فعالیت خودشان آوردند. آن‌ها با حفظ شرایط فعلی سبک موسیقی خود، از موسیقی‌های دیگر الهام گرفتند و آن‌ها را با یکدیگر تلفیق نمودند تا علاقه‌مندان به موسیقی، گونه‌ای متفاوت از این هنر را شاهد باشند.

اگرچه پدیده تلفیق از بدو تولد هنر بوده و موسیقی نیز از این قائله مستثنا نیست، اما به صورت جدی و حرفه‌ای، این‌گونه از موسیقی در دهه 60 میلادی با ترکیب چندین سبک و به وجود آمدن سبک موسیقی "جاز فیوژن" در کشور آمریکا رسمیت یافت.

 در آن زمان موسیقی‌دانان آمریکایی با ترکیب استفاده از سبک‌هایی مانند جاز، راک، بلوز و موسیقی کلاسیک قرن 20 و در کنار هم نواختن سازهایی نظیر گیتار و پیانو الکتریک، ترومپت، درامز، گیتار بأس و ساکسیفون، گونه موسیقی جدیدی را به وجود آوردند که با پیشرفت فراوانی همراه شد و مخاطبان خاص خود را پیدا کرد.

موسیقی تلفیقی یا فیوژن در دهه 60 تنها به همان موسیقی "جاز فیوژن" خلاصه و تعریف می‌شد اما چند سال بعد و پس از بین‌المللی شدن تلفیق، با درهم‌آمیخته شدن موسیقی هر کشور با موسیقی‌های روز دنیا، تعریف موسیقی تلفیقی از محدوده "جاز فیوژن" خارج شد و به یک تعریف جامع رسید: موسیقی‌ای که عناصر دو یا چند موسیقی که اشتراکات و تفاوت‌های مشخصی با هم دارند را با هم ترکیب کرده تا به صدای نویی برسد.

گونه‌های مختلف موسیقی تلفیقی در ایران

همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، موسیقی تلفیقی پس از پیدایش، به سرعت به تمامی کشورهای دنیا راه یافت و هر کشور بنا بر فرهنگ و سلیقه متفاوتی که داراست، موسیقی اصیل خود را با سبک‌های رایج موسیقی در سطح دنیا که هر کدام آن‌ها نمونه‌ای از فرهنگ موسیقی کشور خاص دیگری است، ترکیب کرد.

 در این بین کشور ایران نیز چندین سال است که به این رویداد مرسوم در موسیقی جهان گرایش پیدا کرده و موسیقی اصیل کشور خود را با سایر موسیقی‌هایی که منشأ ایرانی ندارند تلفیق می‌کند.

معمولاً موسیقی تلفیقی در ایران به چندین گونه مرسوم است. یکی از این شیوه‌های مرسوم که موسیقی ایران را به موسیقی دنیا متصل می‌کند، هم‌نوازی سازهای اصیل ایرانی با سازهای غیر ایرانی است. کیهان کلهر از نوازندگان به نام ساز کمانچه است که تاکنون تلاش‌های فراوانی را برای موفقیت هر چه بیشتر این‌گونه از موسیقی تلفیقی به کار برده است.

آثار مشترک کلهر با "شجاعت حسین خان"، یویوما و ارکستر فیلارمونیک نیویورک از جمله کارهای جهانی او به حساب می‌آید. وی همراه با نوازنده باقلامای ترکیه، اردال ارزنجان نیز کنسرت‌هایی را هم در مناطق مختلف جهان به ارائه کرده است. حسین علیزاده نوازنده مشهور ساز سه‌تار نیز اجراهای مختلفی داشته که در آن موسیقی تلفیقی از ساز ایرانی با سازهای خارجی به وجود آورده است.

 او در هم‌نوازی‌اش با "یوان گاسپاریان"، ترکیبی فوق‌العاده زیبا از دو ساز دودوک و ساز ابداعی "سلانه" را ایجاد کرد. در اجراهای این دو، علیزاده نماینده موسیقی سنتی ایران و گاسپاریان نماینده موسیقی شرقی بودند.

اما مرسوم‌ترین گونه از موسیقی تلفیقی که در ایران وجود دارد، تلفیق آواز سنتی ایران با موسیقی‌های بین‌المللی است. این‌گونه از موسیقی طی دو دهه اخیر در کشورمان رایج شده و هم‌اینک از محبوب‌ترین گونه‌های موسیقی در سطح ایران است.

طی این سال‌ها گروه‌هایی به وجود آمده‌اند که بر روی موسیقی‌هایی نظیر راک یا الکترونیک، آواز می‌خوانند و روزبه‌روز بر محبوبیت آن‌ها نیز افزوده می‌شود. گروه‌هایی نظیر "چارتار" و تا حدودی "پالت"، از جمله این گروه‌ها هستند.

همایون شجریان نیز که اصولاً یک خواننده سنتی است، در موسیقی فیلم "آرایش غلیظ" روی به اجرای این‌گونه از موسیقی تلفیقی آورد که با واکنش‌های مختلفی روبه‌رو شد. عده‌ای از منتقدین، کار همایون را به عنوان یک نوگرایی ویژه پسندیدند ولی عده‌ای دیگر که مخالف چنین تلفیق‌هایی در آواز هستند، بر این فعالیت شجریان خرده گرفتند.

از دیگر تلفیق‌هایی که موزیسین‌های ایرانی را نیز به تکاپو انداخته، همان تلفیق چند سبک بین‌المللی است که تا به امروز ویژگی‌های مشترکی در آن‌ها یافت نمی‌شده و حالا موسیقیدان‌های ایرانی نیز نظیر همکاران خارجی خود، به دنبال یافتن روزنه‌هایی برای ایجاد یک ترکیب زیبا بین این‌گونه از موسیقی‌ها می‌گردند.

 در دهه‌های اخیر این‌چنین تلفیقی در موسیقی سطح دنیا بسیار مرسوم بوده اما تاریخچه ورود آن به کشور ایران، از زمانی است که گروه‌هایی با فعالیت‌های موسیقی راک یا بلوز و جز به وجود آمدند. پس از آن، رد پای این‌گونه تلفیق در آثار برخی خوانندگان که در زمینه موسیقی پاپ فعالیت می‌کردند نیز پیدا شد.

 آثار این افراد و گروه‌ها را به علت استفاده از سازبندی‌های مختلف که هر کدام مختص یک‌گونه از موسیقی است، نمی‌شود در ردیف یک سبک خاص قرار داد و خود آن‌ها نیز بر این باورند که موسیقی‌شان از اصول و قواعد تنها یک سبک موسیقی پیروی نمی‌کند.

اما عجیب‌ترین نوع موسیقی تلفیقی زمانی در ایران رایج شد که گروه آواز تهران، آثاری را اجرا کردند که در آن صدای ساز شنیده می‌شد، اما نه سازی وجود داشت و نه برای نواختن آن سازها از نرم‌افزار استفاده شده بود، بلکه اعضای این گروه تمامی سازها را با دهان خود درمی‌آوردند.

این گروه به سرپرستی میلاد عمرانلو طی سال‌های اخیر آلبومی را به صورت زنده اجرا کرد که اعضای گروه در آن چندین ساز را با دهان خود می‌نواختند. این آلبوم که "وکاپلا 2" نام دارد، در بازار موسیقی کشور نیز منتشر شد.

 البته در مورد اینکه این‌گونه از موسیقی می‌تواند در لیست موسیقی‌های تلفیقی قرار بگیرد، خیلی اطمینان خاطر وجود ندارد. منتقدین موسیقی معتقدند که با جان گرفتن اصطلاح موسیقی تلفیقی، موزیسین‌ها هر فعالیتی را که به سبک خاصی نتوان مرتبطش کرد، در زمره موسیقی تلفیقی قرار می‌دهند.

در هر صورت این‌گونه فعالیت‌هایی نظیر آلبوم "وکاپلا 2" گروه آوازی تهران، فعلاً در ستون موسیقی تلفیقی قرار گرفته ولی ممکن است در آینده با عنوان دیگری منتشر گردد.

موسیقی تلفیقی یک جریان یا یک سبک؟

علیرغم اینکه موسیقی تلفیقی در سبک بندی‌ها، جدا از سبک‌هایی نظیر پاپ یا سنتی قرار می‌گیرد، اما اکثر اهالی موسیقی ایرانی معتقدند که این‌گونه از موسیقی یک سبک نیست.

این افراد موسیقی تلفیقی را بیشتر به عنوان یک جریان می‌شناسند تا یک سبک موسیقی. به عقیده اکثر موسیقیدان‌های ایرانی، لزوم ثبت آثار موسیقی در یک سبک خاص، باعث شده که مخاطبان، موسیقی تلفیقی را به یک سبک بشناسند.

عده‌ای نظیر رامین صدیقی، موسیقی تلفیقی را یک نوع رویکرد در آهنگسازی می‌دانند که می‌تواند در هر سبکی به وجود آید. کریستف رضاعی نیز دراین‌باره این‌چنین می‌گوید: موسیقی تلفیقی را می‌توان یک جریان دانست تا یک سبک؛ جریانی که از ابتدای خلق موسیقی وجود داشته و اتفاقی نیست که عمر چهل، پنجاه ساله داشته باشد. تلفیق در موسیقی همیشه اتفاق می‌افتاده و از یک زمانی تصمیم گرفته شد تا آن را نام‌گذاری کنند.




پیتر سلیمانی‌پور از آن دسته موسیقیدان‌هایی است که استیصال را علت به وجود آمدن عنوان به نام سبک موسیقی تلفیقی می‌داند و معتقد است که این عنوان هیچ بار معنایی ندارد.

 او دراین‌باره می‌گوید: در سال ۱۳۷۳ به همراه گروه "آتین" کنسرتی را در فرهنگسرای بهمن به روی صحنه بردیم که قطعات آن از موسیقی‌های جیپسی کینگز، آستور پیاتزولا، مایلز دیویس، مهرداد پاکباز، عماد بنکدار، بداهه‌خوانی‌های هندی درشن آن‌اند و یک ساخته‌ خودم تشکیل می‌شد. به ما گفتند برای برشور نیاز به درج سبک موسیقی هست.

 استیصال در پیدا کردن یک نام که بتواند موسیقی اسپانیایی، آرژانتینی، آمریکایی، ایرانی و هندی را یکجا در بربگیرد ما را به سمت واژه‌ی "تلفیقی" برد و در آن موقع منظور ما ترجمه فیوژن نبود بلکه مفهوم این کلمه در زبان فارسی برایمان اهمیت داشت.

این واژه آن‌قدر کلی بود که هرگز نمی‌توانست کوچک‌ترین اشاره‌ای به هریک از گرایش‌های مطرح شده در این کنسرت باشد. به این ترتیب کلمه "تلفیقی" به دردسر ما در جمع بستن این تعداد گرایش در یک واژه خاتمه داد ولی برای هیچ‌کس هیچ فایده‌ی معنایی نداشت.

مهیار طهماسبی نیز درباره موسیقی تلفیقی این‌گونه توضیح می‌دهد: موسیقی تلفیقی در ایران به‌هیچ‌وجه تعریف شده و مشخص نیست. ما یکسری سبک‌های کلی موسیقی اعم از پاپ، راک، کلاسیک داریم و مابقی موسیقی‌های ساخته‌شده را در دسته‌ی موسیقی تلفیقی قرار می‌دهیم.

روی واژه موسیقی تلفیقی به طور آکادمیک کار نشده و متأسفانه محدوده این موسیقی تعریف نشده است. متأسفانه بسیاری از گروه‌ها به ناچار مجبور شدند تا در دسته موسیقی تلفیقی قرار بگیرند.

موسیقی تلفیقی در جشنواره موسیقی فجر

پیشرفت گونه‌های مختلف موسیقی تلفیقی در کشورمان طی سال‌های اخیر به گونه‌ای بوده است که در سال 1394، برای اولین بار مدیریت جشنواره مجاب شد تا گروه‌هایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند را برای اجرا به این فستیوال بزرگ دعوت نماید.

در سی دوره اخیر ابتدایی این جشنواره، اجراها در بخش‌های مختلفی نظیر پاپ، سنتی، نواحی، بین‌الملل، جوان و... برگزار می‌شد و از آنجا که موسیقی تلفیقی به آن شکل که باید در کشورمان شناخته شده نبود، لزوم وجود آن در جشنواره نیز احساس نمی‌شد.

 اما طی چند سال اخیر، بخش‌بندی‌های جشنواره موسیقی فجر، باعث می‌شد تا گروه‌هایی که موسیقی‌های تلفیقی ارائه می‌دهند نتوانند در این جشنواره حضور یابند. البته برخی از این گروه‌ها که امروز در لیست موسیقی تلفیقی قرار گرفته‌اند، طی چند دوره اخیر با عنوان گروه‌های پاپ یا سنتی در جشنواره حضور می‌یافتند اما در سی و یکمین دوره این فستیوال، آن‌ها نیز همانند چند گروه تلفیقی دیگر، با عنوان موسیقی‌های تلفیقی در جشنواره به روی صحنه رفتند.

در جشنواره امسال، چندین گروه موسیقی تلفیقی که کمتر فرصت دیده شدن را داشتند، به روی صحنه رفتند و علیرغم آنکه اکثر این کنسرت‌ها به صورت دو اجرا در یک سئانس مشترک برگزار می‌شد، استقبال بسیار خوبی از آن‌ها به عمل آمد و فرصتی بسیار خوب برای دیده شدن گونه‌های مختلفی از موسیقی تلفیقی را ایجاد کرد. موزیسین‌های بسیار شاخصی از اضافه شدن گونه موسیقی تلفیقی در جشنواره حمایت کردند و آن را اتفاقی بسیار خوب برای پیشرفت این جریان به وجود آمده در موسیقی کشور دانستند.

علاوه بر آن، در پایان جشنواره یکی از جوایز باربد به بهترین آلبوم بخش موسیقی تلفیقی (فیوژن) رسید. موسیقی تلفیقی برای دریافت جایزه باربد نیز از سایر سبک‌های موسیقی رایج در کشورمان تفکیک شد و در بخشی جداگانه به آن پرداخته شد.

آینده موسیقی تلفیقی موسیقی در ایران

عنوان موسیقی تلفیقی، علیرغم محبوبیتی که امروز در زمینه موسیقی کشور پیدا کرده، ممکن است دوام آنچنانی نداشته باشد و در آینده‌ای نه‌چندان دور از بین برود.

 عنوان موسیقی تلفیقی یک عنوان کاملاً وسیع بوده که ممکن است طیف‌های کاملاً متفاوتی از موسیقی را به عنوان زیرمجموعه خودش بپذیرد که این مسئله باب میل خیلی از افراد و گروه‌ها نیست.

بعضی از گروه‌های موسیقی که در لیست موسیقی تلفیقی قرار گرفته‌اند، نسبت به این عنوان گروهشان معترض‌اند و با مرتبط دانستن فعالیت خود با واژه تلفیق به مخالفت می‌پردازند.

از طرفی از آنجایی که هر ساله بر گونه‌های مختلف این جریان موسیقی افزوده شده و موسیقی‌هایی نامربوط به لیست زیرشاخه‌های موسیقی تلفیقی می‌پیوندند، ممکن است برای شناسایی بهتر هر یک از این گروه‌ها، عنوان‌های جدید و متفاوتی به هر یک از آن‌ها داده شود.

البته بزرگ‌ترین مخالفان عنوان موسیقی تلفیقی، همان موسیقیدان‌هایی هستند که این‌گونه هنری را یک سبک نمی‌دانند، بنابراین آن‌ها نیز معتقدند که نباید طیف‌های مختلفی از موسیقی را که هر کدام به فعالیت جداگانه‌ای می‌پردازند، در قالب یک عنوان مشترک قرار داد. این عوامل عنوان موسیقی تلفیقی را تغییرپذیر نموده و خط بطلانی بر دائمی بودن آن می‌کشند.