پاتوق ها دردوره قاجار

[ÆҐÆŠĦ]

پاتوق ها دردوره قاجار

در دوره قاجار مساجد، زیارتگاهها ، زورخانه ها ، قهوه خانه ها ، بازارها و انجمن ها نقش پاتوق ها را به عهده داشتند . هرچند كه در ساختن این محل ها مردم ، افراد صاحب نفوذ و دولتها نقش داشتند ولی كاركرد اصلی آنها ازنوع پاتوق ها بود. مردم درهریك از این محلها برای پیوستگی اجتماعی ، كسب خبر ، همراهی با دیگران و ... اجتماع می كردند .

انواع پاتوق ها در دوره قاجار:

اولین دوره پاتوق های جدید ، پس ازآشنایی روشنفكران اعم از سیاستمداران ، سیاحان ، تجار و نخبگان فرهنگی با غرب آن زمان ( قفقاز ، عثمانی و اروپا ) آغاز شد . این دوره مصادف با شكل گیری پاتوق ها است . مسئله اصلی مورد نظر روشنفكران دراین دوره " عقب ماندگی " بود . مفهوم عقب ماندگی . درعرصه سیاسی به لحاظ اختناق بود.

«... به علت قلت آزادی سیاسی ، مردم آشكارا برای مباحثات سیاسی آفتابی نمی شدند و تقریباً جوامع مخفی یا نیمه مخفی تشكیل می دادند .»

این اجتماعات با فعالیت های رسمی گذشته روشنفكران پیوستگی داشت . به عبارت دیگر فعالیت آنها از درون حاكمیت شكل گرفته و درجریان تغییر در ساختار سیاسی و قوت جریان روشنفكری ، به امری مستقل و معارض با حاكمیت تبدیل شد. در این دوره روشنفكران میلی به حضور در پاتوق های سنتی از قبیل زورخانه و خانقاه نداشتند ، بلكه به تشكیل اجتماعات و محفل های دوستانه و جریانی اقدام نمودند .

نمونه هایی از محفل ها و پاتوق ها در دوره قاجار در  زیر  می آید :
قاجار

1- محفل های دوستانه : این محفل ها براساس رفاقتی كه بین افراد وجود داشت ، شكل می گرفت . دراین محفل ها دوستان بسیار نزدیك در قالب روزنامه هایی چون " صور اسرافیل " و " اتحاد اسلامی " كه طرفداران سید جمال الدین به آن خاطرجمع می شدند ، گردهم می آمدند . دراین نوع محافل ، نقد حاكمیت و اشاعه اندیشه نوگرایی مورد تاكید بود .

2- محفل های خانوادگی : محفل های خانوادگی به دلیل قدرت نظام خویشاوندی اهمیت داشتند . ایل قجر و نظام خویشاوندی قجری پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت ، با كمترین ممانعت و مخالفت از طرف ساكنین روبرو شد . چون تهران قدیم عرصه حضور ایل قوی و نظام خویشاوندی مستحكمی نبود و از جمعیت بسیار كمی برخوردار بود .

به تدریج لایه هایی از نظام خویشاوندی قجری از حاكمیت جدا شده و به حاشیه منتقل گردید . این نیروها در اثر تعامل غیر رسمی و خودمانی با یكدیگر منشاء شكل دهی به بسیاری از اجتماعات تشكیل شده در بردارنده افراد ذی نفوذ خارج شده از حاكمیت بود . اصلی ترین ملاحظه آنها بازگشت به دوران آغازین عصبیت طایفه ای و قومی بود كه در طی دوران ، از دست رفته بود . پس محفل های خانوادگی فاقد وضعیت فعلی حاكمیت شده و به انتظار مرجعت مجدد به گذشته بودند .

3- محفل های سیاسی : این محفل ها بیشتر با محفل های روشنفكران در كشورهای فرانسه ، آلمان ، روسیه و عثمانی تشكیل شده و هم در داخل و هم درخارج از كشور شكل گرفتند . در محفل مدافعان اصلاحات ، محوری ترین بحث دفاع از قانون ، سیاست های جاری دولت و حمایت از سیاست كشورخاص مورد نظر بود.

در این دوره روشنفكران میلی به حضور در پاتوق های سنتی از قبیل زورخانه و خانقاه نداشتند ، بلكه به تشكیل اجتماعات و محفل های دوستانه و جریانی اقدام نمودند

4- محفل های دینی : درجریان جنبش مشروطه خواهی كه از هرگوشه ای " انجمن ها " و " هیئت های " جدید پدید می آمدند ، برخی از روحانیون در اصفهان همچون حاج آقا نورالله اصفهانی ، برادر آقای نجفی كه هر دو از رهبران مشروطه در اصفهان بودند ، هیئت علمیه را تأسیس كرده و خود ریاست آن را برعهده داشتند . پس از حاج آقا نورالله و مسائل دوره رضا خان و از هم پاشیدگی اوضاع روحانیت ، این هیئت ها ازمیان رفتند . ولی با سقوط پهلوی اول ، بار دیگر هیئت علمیه اصفهان با تلاش آیت الله سید حسن چهار سوقی و جمعی دیگر از علمای اصفهان شكل گرفت .
قاجار

5- زورخانه ها : پهلوانان و لوطی ها دو نیروی اصلی تولید شده در زورخانه ها می باشند . این نیروها سه نقش متفاوت برعهده داشتند : جوانمردی و حمایت از ستمدیدگان ، همكاری با دولت و زورگویی. سیاحان و ایرانشناسان به این سه نقش اشاره مستوفی كرده اند .

اصلی ترین كاركرد زورخانه ، اشاعه جوانمردی و پهلوانی بود . نویسنده ای به این امر اشاره كرده است . وی ازمراسمی تحت عنوان " گلریزان " یاد می كند . این مراسم با حضور ورزشكاران و نظارت آنها ودعوت ازمردم برای حمایت از نیازمندان ، ورشكستگان ، بیماران ، حبسی ها ، خرج عروسی ، خرج سفرزیارت و امثال آن در زورخانه صورت می پذیرفت .

6- پاتوق های آموزشی : مدرسه و قرائت خانه به شرایط حول و حوش انقلاب مشروطه كه توأم با فضای فرهنگی و سیاسی بود ، زمینه عمده ای در تقویت و شكل گیری پاتوق ها شد . چون نیروی اصلی پاتوق ها دراین دوره بیشتر روشنفكران بودند تا مردم .

حتی اگر قرائت خانه ها با اهداف رسمی و معین برای نوسازی كنترل شده سامان یافته بودند ، در جریان حوادث و وقایع اجتماعی ، جنبش های اجتماعی از قبیل مشروطه محلی برای كسب آگاهی و انجام فعالیت های روزمره شده بودند .

تشكیل انجمن دردوره میانی قاجاریه شروع و تا دوره پایانی آن كه مصادف با انقلاب مشروطه بود ، ادامه یافت

ادوارد براون در كتاب " انقلاب مشروطیت " در مورد نقش انجمن های ملی چنین شاره كرده است :  «دیگر عوامل و عناصر صاحب نفوذ هم در تلاش بودند ، خاصه انجمنی سری معروف به " انجمن مخفی " و كتابخانه ملی . كتابخانه ملی اساساً كتابخانه ای آزاد بود كه جهت آموزش عقاید میهن پرستانه به مردم تأسیس و از جمله بانیانش حاجی سید نصراله اخوی ، مردی درستكار و میهن پرستی حقیقی بود كه حال ، نیابت ریاست مجلس را عهده دار است .

این كتابخانه درمقابل ساختمان ارگ قرار داشت و به كلام بدیع تقی زاده " هركس سرش درد می كرد به آنجا می رفت " . از زمره سایر حامیان این كتابخانه میرزا آقا اصفهانی – بعد ها از نمایندگان تبریز در مجلس – حاجی میرزا حسن رشدیه و مجد الاسلام كرمانی ، بعدها سردبیر نشریه " ندای وطن " بودند . »

ازمهمترین قرائت خانه ها درتهران می توان ، قرائت خانه اتفاق ، قرائت خانه جمهور و قرائت خانه كلوپ فرمانیه را نام برد .
قاجار

7- قهوه خانه : اهمیت قهوه خانه ها به چندین دلیل می باشد : سابقه تاریخی ، نوع معماری ، فعالیت اجتماعی و نیروهای حاضر درآن به عنوان مشتری ، كاركن ، تماشاگر و داور.

قهوه خانه ها یكی از اصلی ترین پاتوق های مردمی از دوره قاجار تا دوره معاصر می باشند . شهرت قهوه خانه ها به لحاظ صرف غذا و چای ، محلی برای بحث و گفتگو ، طرح مباحث فكری و فرهنگی و محل تفریح گروههای متعدد اجتماعی می باشد . براون به این معنی اشاره كرده است :

« برجسته ترین مظهر بیداری عمومی ، فزونی عظیم تعداد جراید است ، مطبوعاتی نه به سبك خشك ، قدیمی و بیهوده گذشته ،‌كه جرایدی مردمی با زبانی نسبتاً ساده ، حال چنان می نماید كه همه روزنامه می خوانند . در بسیاری از قهوه خانه ها ، نقالان حرفه ای به جای نقل داستانهای اساطیری شاهنامه ، مشغول محفوظ كردن ، مستمعین با اخبار سیاسی هستند. »

ازمهمترین قهوه خانه های دوره قاجار كه جنبه اجتماعی آنها بردیگر جنبه ها غلبه داشت می توان به قهوه خانه سید ولی ، قهوه خانه بازارچه قوام الدوله و قهوه خانه پستخانه درتهران را نام برد .

8- تكیه دولت : ناصرالدین شاه قاجار دراثر رفت و آمد به غرب ، با مظاهر تمدنی آشنا شده و پس ازمشاوره با درباریان ، به تأسیس مظاهر تمدنی در ایران اظهار علاقه نمود . تأسیس راه آهن تهران ، شهر ری ، تأسیس گمركات ، حمایت ازنقاشی مدرن و طراحی نظام اداری اصلی ترین تلاش های وی می باشد . توسعه فضای فیزیكی برای دولت كه نماد قدرت و شوكت شاه و دربار باشد ، مورد نظر بود . ساختن ارك شاهی در كنار مسجد و بازار و دیگر مراكز سیاسی دولتهای خارجی ، در این دوره از اهمیت بسیار برخوردار شد . یكی ازعناصر اصلی ارك شاهی كه حكایت از علاقه شاه و در باریان به امور دینی داشت . درمحلی به نام تكیه دولت دنبال می شد :

« دیگر از اماكن پیوسته به ارك شاهی ، تكیه دولت بود كه ماههای محرم از طرف دربار و سلاطین در آن روضه خوانی و تعزیه داری به عمل می آمد و ساختمان سه طبقه مدوری از روی نقشه تماشاخانه های فرنگ كه سقف آن با چادری بر روی آهن پوشیده می شد .»

«... به علت قلت آزادی سیاسی ، مردم آشكارا برای مباحثات سیاسی آفتابی نمی شدند و تقریباً جوامع مخفی یا نیمه مخفی تشكیل می دادند .»

9- انجمن ( فراموشخانه ) : شكل گیری ،‌ توسعه و فراگیری انجمن ها در صدر مشروطه حكایت از میل آشكار و شدید مردم و نخبگان به مشاركت در زندگی سیاسی و كشور داری داشت . دراین شرایط انجمن ها اولین و ابتدایی ترین صورت تشكل سیاسی – اجتماعی محسوب شد و عامل ساماندهی نیروها بود . ازاین رو انجمن ها را باید پیش درآمد احزاب سیاسی بعدی در ایران معاصر دانست .  

تشكیل انجمن دردوره میانی قاجاریه شروع و تا دوره پایانی آن كه مصادف با انقلاب مشروطه بود ، ادامه یافت . این انجمن ها دو صورت داشتند :

1- انجمن های رسمی و قانونی :  انجمن های رسمی ازطریق قانون و با نظارت دولت تاسیس گردیدند . در دوره قاجار انجمن های رسمی سه صورت داشتند . انجمن های بلدی ، انجمنهای ولایتی و انجمنهای ایالتی . این نوع انجمن ها بنا به میل و اهداف دولتمردان در ایران تاسیس و منحل می شد .

2- انجمن های غیررسمی ، مردمی و انتخابی : انجمن های غیر رسمی صرفاً باشگاهها یا انجمن های متعلق به افرادی با برخی منافع مشترك محلی – سیاسی انسان دوستانه یا غیره بود . انجمن های غیررسمی یا كلوپها ، سابقه ای طولانی دارند.

در شرایط قبل ازانقلاب مشروطه تا تحقق آن ، پاتوق ها وضعیت خاصی داشتند ؛ زیرا پاتوق ها سازنده اساسی اندیشه ترقی خواهی ، پیشرفت ،‌كانون توسعه و اصلاحات بودند ، اكثر این پاتوق ها در حاشیه روزنامه ها و مساجد و با نام انجمن های حرفه ای و با حمایت روشنفكران ، سیاستمداران و روحانیون تشكیل شدند . مسئله اصلی مورد توافق اكثریت افراد پاتوقی ، اصلاح و سپس انقلاب بود .

منابع :

1- ادوارد براون ،‌ انقلاب مشروطیت ایران ، ترجمه مهری قزوینی ، تهران : كویر ،1380 .

2- تقی آزاد ارمكی ، پاتوق و مدرنیته ایرانی ، چ2 ، تهران : آوای نور ، 1390.

3- جعفر شهری ، طهران قدیم ، ج1، تهران : معین ، 1381.