چرا تلاشهای روشنفکری در ایران به ثمر نمی رسد؟ ::

[sober]

چرا تلاشهای روشنفکری در ایران، با توجه به وقت و هزینه زیادی که روشنفکران و تحلیلگران بابت آن می پردازند، کمترین انتظارات را نیز بر نمی آورد و با وجود ورود مفاهیم زیادی در فرهنگ روشنفکری ایران و باز تعریف آن توسط روشنفکران، ما تقریبا هیچ بازخوردی از این تلاشها را در سطح جامعه نمی بینیم. همین دغدغه باعث شده است سوژه تحقیقم را همین چرایی بایر بودن زمین روشنفکری ایران قرار دهم که با وجود بارش زیاد، کمتر گیاهی درونش می روید.
چالشهای تاریخی:
سعی کرده ام در این مقاله دنبال یافتن ترکیبی از عوامل مختلف باشم که جامعه و انسان ایرانی را ساخته است. این نکته را پیشفرض گرفته ام که یک جامعه فرایند عینی یک اندیشه است. به بیانی دیگر جامعه نمود مادی اندیشه هاییست که مردم آن جامعه دارند. هرچه میزان بالندگی و زایش اندیشه موجود در بین شهروندان بیشتر باشد ما جامعه را در گونه های مختلف زیستی اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و … پیشرو و موفقتر می یابیم.
اندیشه حاکم برجمع برای فربه تر شدن نیازمند یک نوع نگاه انتقادی به خود است تا بتواند ضعفهای خویش را بشناسد و در جهت رفع آن برآید. این نگاه انتقادی به خود تنها می تواند از راه گفتگوی میان اندیشه های موجود در آن جامعه تحقق یابد. یعنی ما باید بتوانیم برای اندیشه هایی که دارای استدلال هستند فضایی ایجاد کنیم تا بتوانند خود را در یک میدان آزاد و بی خطر به نمایش بگذارند و از این نمایش آزاد که به یک بازخورد طبیعی و سالم خواهد انجامید، اندیشه ی ترکیبی برتر را بدست آوریم.
ولی تفکر انتقادی نیازمند یک پیش شرط های سیاسی، فرهنگی و زیستی است که من تنها می توانم نمونه هایی که پیدا کرده ام را برایتان در اینجا نام ببرم. البته تلاشهایی از این دست چند سالی است که آغاز شده است و من با بهره از آن تلاشها و افزودن چند “خود انگاشت” تازه، توانسته ام چند چالش تاریخی در شکل گیری فرهنگ و اندیشه جمعی را به اختصار در زیر نام ببرم.
در یک نگاه اجمالی می شود دو برجسته گی را در نوع زندگی مردم ایران در تاریخ پیدا کرد: 1- اغلب مردم ایران کشاورز بوده اند. 2- ایران نقطه متصل کننده شرق و غرب بوده و راه ابریشم از ایران میگذشته است.
خصوصیت اول مردم ما را سخت کوش، سر به زیر و فرهنگ دوست بار آورده است که هر روز صبح نگاهش به آسمان است که ببارد تا او بتواند محصول بیشتری برداشت کند. او هرگز دست از زمین خود نمیکشد چرا که تنها نقطه کسب روزی اش زمین اوست. شاید منشا قناعت ایرانی همین نگاه رو به زمین او باشد. اتکای بیش از حد ما به زمین و آنچه از آن می روید ما را در نگه داشتن آن حساستر و ترسوتر می کند. یک ترس جمعی و تاریخی در ما وجود دارد که گویی همیشه یک بیگانه قصد دارد خانه و کاشانه ما را با خود ببرد.
همین سربه زیر بودن همانقدر که ترس تاریخی ما را تشدید می کند ما به سمت و سوی ادبیات، هنر و مذهب سوق می دهد. چرا که اینها در ما زیباییهای انتزاعی و دلگرم کننده ایجاد می کنند. ما دارای گنجینه عظیمی از ادبیات و عرفان و هنرهای کلاسیک هستیم که شاید کمتر نمونه ای از آنها در جهان باشد. همین وجه مشترک تاریخی، زبان و فرهنگ ما را از توصیف دقیق علمی و فلسفی باز میدارد و نگرش احساسی که جزء لاینفک هنر و مذهب و ادبیات است باعث می شود که یکسره اندیشۀ اجتماعی و سیاسی را فراموش کنیم و یا بدست یک سلطان بسپاریم. این سلطان محصول همان ترس جمعی هم می باشد!
به گواه تاریخ زمامداران ما تنها رمز مشروعیت و حتی در بیشتر برهه های تاریخ، مقبولیت شان نیز تکیه بر قدرت داشته است و هرگز خرد و اندیشه باعث نشده است که شهروندی به زمامداری برسد. از اینرو نگاه حاکمیت به مردم صرفا از موضع قدرت و نگاه مردم به حاکمیت از موضع ضعف و اطاعت است.
با اینکه به این نوع رابطه از جهات گوناگون می توان نگریست ولی یک نتیجه کاملا واضح فرهنگی برای ما به بار آورده و آن رواج دوروئی و دروغ در زندگی اجتماعی ما است. چون مردم برای حفظ جان خویش مجبور به تایید حاکمیت قدرتمند بوده اند و به همین دلیل در بیشتر دوره های تاریخی نظر و اندیشه ی خود را پنهان کرده اند. این روال باعث شکل گیری و ثبات “دروغ” در شخصیت تاریخی ما شده است. بطوریکه حتی ما اعتمادی به همزیستان خود در اجتماع نداریم و دروغ یکی از فاکتورهاییست که در بین ما تعیین تکلیف می کند.
این مهمترین عامل بلوکه شدن تفکر انتقادی در تاریخ ما است و ما هرگز قادر به تعامل اندیشه های خود با دیگران نبوده ایم چون مجبور بوده ایم که به سبب ترس از جان خویش دروغ بگوییم؛ به نحوی که در بیشتر دوران زندگی خود اگر حرفی از روی واقعیت زده باشیم، با مشکلات فراوان روبرو بوده ایم.
خصوصیت دوم تاریخی ما این است که ما به لحاظ جغرافیایی، حد فاصل دو دنیای شرق و غرب بودیم و همه تبادلات اقتصادی باید با واسطه ی ایرانیان، صورت می گرفت. این ویژه گی البته همانقدر که منفعت زیادی برای آندسته از مردمان که در مسیر راه ابریشم بودند، داشت. موجب شکل گیری یک شخصیت ویژه برای ما شد.
این شخصیت چیزی نیست جز روحیه ی “دلالی”. از دستی به دست دیگر و از این راه روزی خویش بدست آوردن. این خطرناکترین ضره ای بوده است که ما هم در فرهنگ و هم در اقتصاد از آن ضربه دیده ایم. نگاه مردم و متولی قدرت به امر تجارت هرگز گرداندن امور شهروندان نبوده است بلکه منفعت طلبی تاجر حرف اول را در این نگاه میزند. انگار واسطه گری و یک شبه پولدار شدن و از بابت تلاش دیگران نان خوردن یا شغل ماست، یا آرزوی ما.
منفعت طلبی چالش بزرگ تاریخی ما برای رسیدن به گفتمان انتقادی است و حتی بیشتر از آن مانع بزرگ آرامش اقتصادی جامعه ای است که می خواهد بنشیند و خود را در خود مورد انتقاد قرار دهد. حتی قناعت ایرانی نیز در بیشتر نمونه هایش تلاش برای ثروت اندوزی منفعت طلبانه است نه به قصد سازندگی و آرامش بلکه تنها با هدف انبار خویش اندوختن.
چالشهای جامعه روشنفکری:
نگاه جریان روشنفکری در ایران هرگز یک نگاه رو به مردم نبوده است اگرچه در غالب گفتمانهای روشنفکری، سوژه اصلی مردم هستند که در باره آنها صحبت می شود ولی روی سخن هرگز با آنها نیست. روشنفکران ما بجای تعریف حوزه عمومی و ترسیم مختصات حقوق مدنی او یکسره به سراغ حاکمیت رفته اند و در مورد جایگاه آن به چانه زنی پرداخته اند. جایی هم که در باره ی خواسته ی مردم به اختلاف نظر بر می خورند، گفتگوها به نحوی است که مورد مناقشه که مردم هستند، نمی توانند با شرایط مجادله ارتباط برقرار کنند. البته این موضوع یکسره مشکل روشنفکری نیست و سطح آگاهی غالب مردم ما بدلیل بافت یکدست و یکسوی رسانه های حکومتی در مرتبه ی بسیار پایینی قرار گرفته است.
«جامعه ما در دنیای جدید نتوانسته جامعه مدنی و حوزه عمومی مناسب خود را خلق کند. طرفداران آزادی گفتمان تسخیر دولت و حاکمیت را عمده و اصلی کرده و منازعه اساسی میان ناخدای آزادی با خدای استبداد را در بالاترین سطح قلۀ قدرت هدف قرار داده و به نوعی نزدیکترین راه برای استقرار دموکراسی را دنبال کردند که البته نزدیکترین راه بهترین مسیر نیست و گاه راه نزدیک چون صخره ای صعب العبور می نماید. در حالی که هر جریان به میزان پایگاه اجتماعی قوی در حوزه عمومی از طریق سازمان دادن نیروهای طرفدار در حوزه عمومی و نهادهای مدنی می تواند با حکومت از حق و سهم خواهی معقول سخن بگوید» (قدرت و حوزه عمومی – تقی رحمانی ص 27)
اگر از زاویه دیگر هم بخواهیم به ناکارآمدی اندیشه های روشنفکری در دوران معاصر نگاه کنیم نوع نگاه ویژه ی حاکمیت به عرصه اندیشه و فرهنگ است که زیر مجموعه بزرگی از هنر و ادبیات و علوم انسانی را شامل می شود. این نه تنها موضوع جدیدی نیست بلکه همه اندیشمندان حوزه سیاست بر این نکته اتفاق نظر دارند که حکومتهای ایدئولوژیک از آنجایی که بر مبانی معنوی و عقیدتی خود را پایه ریزی کرده اند هرگز حاضر به واگذاری عرصه اندیشه به تکثرگرایان و آزاد اندیشان نیستند.
با نگاه دقیقتر به حکومتهای ایدئولوژیک یک ویژگی منحصر بفرد را می توان در آن مشاهده کرد و آن این است که مدتی که از ثبات حاکمیت می گذرد از آنجا که این نظام نیاز به روزآوری دارد رو به سوی علم می کند و در راستای همین نگاه علم را در خود می بلعد و هر آنچه که مدنظر دارد از زبان علم به بیرون عرضه می کند. شاید علوم طبیعی به لحاظ نتایج ملموس و قابل فهمتر زیاد مورد توجه حکومت قرار نگیرد ولی علوم انسانی و هر آنچه به فرهنگ مربوط می شود به دلیل ویژگی کلی بودن و عقیدتی شدن به راحتی بلعیده می شوند. اینجاست که نظریه هایی موافق با دیدگاه ایدئولوژیکی حاکمیت، یکسره علمی و ممتاز شمرده می شوند و هر نگاه دیگری که خود را در تعارض با پیشفرضهای ایدئولوژیکی حکومت قرار دهد، غیر علمی قلمداد می شود. در اینجاست که تراژدی دموکراسی در ایران رقم خورده است و اندیشمندان علوم انسانی متفاوت با حاکمیت تحت تعقیب و مجازات واقع شده اند و حتی نمونه های صدور حکم اعدام هم داریم.
چالش دیگر جامعه روشنفکری، زیست بومی آن می تواند باشد. یکی از علاقمندیهای من در حوزه روشنفکری، بحث وضعیت بومی بودن روشنفکر است. آنچه از عموم روشنفکری ما برداشت می شود چیره دستی و همچنین علاقمندی ویژه به تاریخ و سرنوشت اندیشۀ سیاسی مدرن در غرب می باشد. جاذبه های مدرنیته و زیباییهای ورود به دوران پسامدرن چنان جامعه روشنفکری ما محو تماشای خود کرده که حتی بدیهییات زیست بومی را از یاد ما برده است.
اگر نگاهی به تحلیلهای بنیادی روشنفکران ما بیاندازیم به نوعی تحلیل بر می خوریم که تصویرگر مختصات جامعه ای می باشند که برای ما حالتی آرمانی و دور از تصور دارد. تصاویری که از مفاهیمی همچون آزادی، دموکراسی، حقوق برابر، اقتصاد آزاد، فرصت برابر و…، برای ما به نمایش در می آید چنان دست نایافتنی هستند که با توجه به دغدغه بودن این مفاهیم، هنوز بهره لازم و رهیافت اساسی برای دستیابی بدانها را نیافته ایم.
همین زیست غیربومی ما باعث شده است که نه تنها ادبیات مشترک خود را با مردم از دست بدهیم بلکه خواسته ایم از همین برداشت نقد ناشده و خام برای خود جایگاه ویژه ای بسازیم. جایگاهی که متاسفانه دارای مرتبه ی عقلانی تر از فهم عموم است. چه آنزمان که یکسره سر به سوی ایدئولوژیهای دهۀ 70 میلادی داده بودیم نمی دانستیم که قرار است به کجا برویم و نه در امروز که گذار را به زایشی دردآلود تبدیل کرده ایم که بیش از یکصد سال به طول انجامیده است.
امروز یک تلاش مستند و باحوصله برای تبیین دلایل زوال اندیشه در ایران و از دیگر سوی آموزش دانش سیاسی به مردم از سوی چند اندیشمند، آغاز شده است، این نگاهها اگرچه با ابزار مدرن به نقد سنت پرداخته است ولی روبه سوی بومی شدن می رود و روز به روز حجم بیشتری از تولیدات نوشتاری و گفتاری و تدریسی روشنفکران را در بر می گیرد. ولی هنوز این نهال نورس برای شناسنامه دار شدن ، نیازمند توجه و اقبال بیشتری است.
یکی از چالشهای اساسی جامعه ی روشنفکری ما که شاید بنا بر نظر بسیاری از ویژگیهای آن است، بسته بودن فضای آن می باشد بطوریکه همه صحبتها و چالشها در یک چرخه ی محدود در حال گردش است و به ندرت روزنه ای پیدا می شود دیگرانی که بیرون از این دایره هستند وارد این حلقه شوند. وقتی موضوع جدیدی مساله می شود تنها عده محدودی دربارۀ آن اظهار نظر می کنند و جالب است که همین تعداد محدود در دایرۀ بزرگتری این حرفها را می خوانند و می شنوند. به بیان ساده، صدای روشنفکران ما را تنها روشنفکران می شنوند. در بسیاری از آثار اندیشمندان وطنی می بینیم که از هرگونه نقد و نظر اصحاب قلم و اندیشه استقبال می کنند ولی بافت فرهنگی و رسانه ای ما به نحوی است که نظر ارائه شده کمترین و گاه هیچ بازخورد نداشته است.
با توجه به فصلهای مختلفی که می شود بر این چالش گشود، نقش رسانه ها نیز قابل تامل است. جامعه روشنفکری ما برخلاف تصور عموم کمترین بهره را از اصحاب رسانه دارد. بزرگترین بنگاههای رسانه ای کشور که در ید قدرت حاکمیت هستند، تکلیف خود را مدتهاست که با جامعه ی روشنفکری مشخص کرده اند و چند تئوریسین که از مفسران اندیشه ی حاکم هستند را برای جهت دهی آثار خود انتخاب کرده اند. در این رسانه ها بدلیل فضای سنگین امنیتی که نتیجه یک حاکمیت ایدئولوژیک است درصد پذیرش اندیشه های مخالف صفر می باشد.
از رسانه های حکومتی که بگذریم بزرگترین پایگاه رسانه ای مطبوعات هستند که آنهم در زیر سایه ی سازمانهایی که بطور غیرمستقیم مجری پیاده کردن هدفهای فرهنگی ایدئولوژی حکومتی، مجبور به خود سانسوری و حذف می شوند.
رسانه های الکترونیک هم بدلیل گستره و درصد نفوذ ضعیفشان هنوز نتوانسته اند تاثیر ملموسی در جامعه روشنفکری سبب شوند.
آیا جامعه روشنفکری ما می تواند خود را اصلاح کند؟
این میتواند یک دغدغه بجا و عقلانی باشد که با وجود همه مشکلات و چالشهایی که روبروی جامعه روشنفکری ما وجود دارد آیا می توانیم خود را روزآمد کنیم و همزمان با جامغه روشنفکری جهان پوست بیاندازیم؟ با نگاهی که نگارنده به این مساله دارد، جواب منفی است. بگذاریم این پرسش را با طرح یک موضوع دنبال کنیم. اصلا چرا انقلاب توسط ایدئولوژی صورت می گیرد؟ هر مجموعه ایدئولوژیک بالاخره در وضعیتی قرار می گیرد که می خواهد برای پیاده کردن افکار خود یا موافق کردن دیگران با اندیشه های خود انقلاب کند و یا به نوعی با فساد مبارزه کند. پس ایدئولوژی مجبور به انقلاب است چون برای موافق کردن جهان با خود ناگزیر به انقلاب است. این انقلاب نشانه آن است که نظام غالب همه ابزارهای خوشبختی و سعادت شهروندان را با خود دارد و اگر ظریفتر باشیم برای پیاده کردن همین ایده ها آمده است. اینجاست که جواب منفی ما به روزنه پیشرفت برای روشنفکران در حکومتهای ایدئولوژیک، واضح می شود.
لازمه روزآمد شدن یک اندیشه، پذیرفتن کهنگی و پاسخگو نبودن آن است در صورتی که حاکمیت اصولگرا که امروز در کشورهایی مثل ایران با آن مواجه ایم بهیچعنوان زوال و انحطاط اندیشه را برنمی تابند تا بخواهند برای اصلاح آن بهایی به روشنفکران منتقد و دگراندیش بدهند.
در صورتی که اگر سازمانهای فرهنگی و دستگاههایی که بصورت مستقیم متولی آموزش و فرهنگ هستند، نگاه بازتری به این عرصه ها داشتند و اجازۀ رنگی شدن فضا را می دادند، همین خصلت و نگاه ایرادهای خود را اصلاح می کرد و با نقد خویش، به راحتی پوست می انداخت. مگر بالندگی و سعدت انسانها هدف غایی یک ایدئولوژی نیست؟ خب، براحتی می توان از همه ابزارها حتی رای مخالف و منتقد هم برای اصلاح سیستم کمک گرفت و بصورت خودکار مجموعه را روز آمد کرد.
متاسفانه ما از هنر مدارا دور هستیم و این بی هنری از کوچکترین اجتماع انسانی ما که خانواده است، خود را نشان می هد. همین بی هنری در اشلی بزرگتر به نام جامعه خودش را نشان می دهد. جامعه روشنفکری ما هم با تمام چیره دستی خود در شناختن دنیای جدید، این بی هنری ذاتی را در شناسنامه دارد.
هنوز روشنفکران ما نتوانسته اند بر سر یک میز بنشینند و زوایای تاریک زوال فرهنگ و اندیشه در ایران را با هم کشف کنند. که شاید این مساله هم ناشی از عدم اعتماد ملی به سبب ریشه دار بودن خصلتهای دروغ گویی و منفعت طلبی در بین ما است.
دور نمای جامعه روشنفکری:
به گمان من عیب بزرگ ما در ترسیم فضای آینده کشور، مطرح کردن امروز بعنوان یک لحظه ی تاریخی یا سرنوشت ساز است. این طرز تلقی باعث می شود که به ناگاه خود را تا بلندایی ببریم که بخواهیم تاریخ را تفسیر و نتیجه آنرا از امروز معلوم کنیم. این اشتباهی بود که چپ ها مرتکب شدند و آنرا به جامعه با سواد و تاثیر گذار ما تزریق کردند. حاصل آن جز تصمیمهای سریع و حرکتهای سطحی و آنی نبود. مجموعه ی همه این اشتباهات ثمره ای جز منفک شدن جامعه روشنفکران از هم و مردم و گوشه نشینی نداشت.
ما فقط نتوانسته ام درون خود را با بیرون خود یکدست کنیم. یعنی ظواهر مدرنیته در همه جای جامعه ایرانی ریشه دوانده است ولی ما نیازمند یک روش برای بالا بردن تفکر انتقادی در جامعه هستیم تا بتوانیم اندیشه متناسب با زندگی در دوران مدرن را در خود بپذیریم.
دورنمای جامعه روشنفکری اگر به سمت خود انتقادی برای رهیافت به جامعه ی سالمی باشد، می توان روشنی و تابناکی آنرا از امروز به فال نیک گرفت. روحیاتی همچون “دروغ”، “منفعت طلبی”، “ترس جمعی”، “فقدان مدارا” و … نیازمند یک موشکافی دقیق تاریخی است که در صورت بازکاوی و درمان می تواند موفقیت جامعه روشنفکری را منفک از رای حاکمیت تضمکین کند.


منابع:
محمدعلی همایون کاتوزیان؛ استبداد، دموکراسی، و نهضت ملی، نشر مرکز، ۱۳۷۲.
حمید عضدانلو؛ موانع تاریخی توسعه‌ی عقلی، حکایت توسعه نیافتگی ما، نشریه نامه، شهریور 85
تقی رحمانی؛ قدرت و حوزه عمومی؛ جزوه
صادق زیبا کلام؛ سنت و مدرنیته، نشر روزنه، 1378
صادق زیبا کلام؛ ما چگونه ما شدیم؟، نشر روزنه، 1373