تکنولوژی؛ آزادی یا اجبار

[L²evi]

جبر، همیشه در برابر آزادی و اختیار مطرح بوده است. از روزگار دور تاکنون بحث و جدالی زیادی میان متألهان و اهل کلام و فیلسوفان در جریان بوده است.

بحث اساسی این بوده که آیا انسان مجبور است و سرنوشت او از قبل طراحی شده است یا نه‌ او هرکاری را به اختیار خود انجام می‌دهد. اعتقاد به جبر و تقدیر در قرن‌های گذشته به دلیل محدودیت و ناتوانی از مقبولیت تام برخوردار بود که کم‌و‌بیش تاکنون در تارو پود زندگی ما، در ناخودآگاه ذهن ما و در وجدان جمعی ما وجود دارد. مردم ما به بخت و شانس اهمیتی زیادی قایل‌اند. اما قطب دیگر این جدال بحث آزادی و اختیار بوده است؛ یعنی انسان هرکاری را بر اساس خواست و گزینش خود انجام می‌دهد و هیچ تقدیری در کار نیست. شاید آزادی انسان‌ها بیشتر از هرچیز در تکنولوژی مدرن تجسم یافته است.

تکنولوژی مدرن تا حد زیادی آزادی انسان‌ها را گسترش داده است. از این منظر تکنولوژی در‌واقع نوعی توسعة آزادی انسان‌ها‌ست. تکنولوژی هم به قدرت انسان افزوده است و هم حوزة عمل و اختیار آدم‌ها را گسترش داده است. تکنولوژی همانگونه که یکنواخت است، عرصة تنوع و تکثر نیز است. در دنیای تکنولوژی تا حدودی انسان‌ها بر اساس میل و سلیقة خود زندگی می‌کنند. به طور مثال یک تلویزیون دارای برنامه‌های مختلف است. هرکسی می‌تواند یک برنامه را مشاهده کند. و گذشته از آن تنها یک کانال نیست بلکه ده‌ها کانال تلویزیونی است که انسان از میان آن‌ها می‌تواند بر اساس سلیقة خود انتخاب کند.
اما این نگاه نسبت به تکنولوژی خوشبینانه است. سویه‌های تاریکی تکنولوژی هم نباید از نظر‌ها دور بماند. تکنولوژی همچون گشتالت یک تقدیر تاریخی است. ما ناگزیریم که از تکنولوژی استفاده کنیم؛ اما استفاده بی‌پروا‌‌ همان‌قدر که در توسعة آزادی و اختیار انسان کمک می‌کند، به‌‌ همان‌اندازه آزادی او را تهدید می‌کند. تکنولوژی امروزه ابزاری است برای کنترل رفتار و عملکرد انسان. ما به‌صورت‌های متفاوت و پیچیده کنترل می‌شویم. تمام صدا‌ها و مکالمات ما هم شنود می‌شوند و هم قابلیت ضبط و بایگانی را دارند. تکنولوژی در خصوصی‌ترین حوزه‌های زندگی رخنه کرده و آن را افشاء می‌کند. از این منظر تکنولوژی چیزی جز تهدید و اعمال محدودیت نیست. این امر سبب می‌شود که ما نتوانیم از تکنولوژی به‌صورت بی‌پروا استفاده کنیم. مجبوریم بر خود محدودیت اعمال کنیم. تا آنجا که ممکن است از تکنولوژی استفاده نکنیم. در این صورت باید گفت که تکنولوژی سویة آزادی و اجبار را همزمان در خود دارد. در نتیجه استفاده از تکنولوژی مستلزم ظرفیت‌سازی، فرهنگ‌سازی و آموزش است. رفتار انسان‌ها در برابر تکنولوژی را باید با یادگیری، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی تغییر داد.