فرش و گلیم استان کهگیلویه و بویراحمد

[L²evi]

فرش و گلیم استان کهگیلویه و بویراحمد

صنايع دستی عشاير استان کهگيلويه و بويراحمد همانند ديگر عشاير ايران از جايگاه ويژه ای برخوردار است و چون دامپروری و پرورش دام يکی از محورهای اصلی زندگی آنهاست . پشم و موی حاصل از طريق دامداری به مصرف تهيه و توليد صنايع دستی و دستبافت های متعددی می گردد که عشاير اين خطه می توانند علاوه بر مصرف شخصی ، بخشی از آنها را به عنوان صنعت دستی به جامعه غيرعشايری عرضه کنند .

از جمله اين صنايع دستی می توان به قالی و قاليچه ، گليم ، گبه ، خورجين ، جاجيم و ... اشاره نمود .

قالی و قاليچه :
بافت قالی و قاليچه طی سالهای متمادی در ميان عشاير کهگيلويه و بويراحمد تکامل يافته است . به ويژه بافت قاليچه در ميان ايل نشينان و روستاييان بيشتر توليد می شود و به دليل سهولت حمل و نقل طرفداران بيشتری دارد . قالی و قاليچه جزو وسايل ضروری زندگی ايل نشينان و جزء اصلی جهيزيه دختران می باشد .

اجزای تشکيل دهنده قالی عبارتند از: پود ، تار ، پُرز يا خواب قالی .
در اين استان جنس تارها از پنبه يا مخلوط پشم و مو است و جنس پودها از پشم يا پنبه می باشد .
اما جنس پرز از پشم است و گاهی از کامواهای رنگی ( اکريليک ) نيز استفاده می شود .
دستگاههای بافندگی قالی و قاليچه در غالب نقاط اين استان ساده بوده و توسط خود بافندگان ساخته می شود و مثل ساير عشاير و ايالات ايران از نوع دار افقی است .

برای بافت يک قالی ممکن است يک يا دو زن به اتفاق هم کار کنند . زنان بافنده استان کهگيلويه و بوير احمد با تلفيق ذوق و سليقه خود و با به کار بردن نقوش و طرحهای عشايری قاليهايی می بافند که بسيار زيباست . اين نقوش برگرفته از پيشينيان و نسل های قبلی است که به بافندگان امروزی انتقال يافته است و با نقوشی از طبيعت پيرامون خود و اشياء خود و اشياء مورد علاقه توليد کنندگان ترکيب و مزين شده است .
تعدادی از اين نقوش به دليل مجاورت عشاير کهگيلويه و بوير احمد با عشاير قشقايی و بختياری وارد بافته های اين عشاير شده است .

يکی از نقوش تزيينی و قديمی قالی های استان کهگيلويه و بوير احمد نقش حوض نام دارد . اين نقشه مختص زمينه و متن قالی است . نقش حوض با استفاده از خطوط شکسته فضاهای هندسی متن قالی بوجود می آيد و بيشتر اوقات با نقوش گل خرده ( نقوشی کوچک مانند گل پنج پر ، چنگ و ...) اطراف حوض ها و فضاهای خالی پر می شود .

حوض انواع مختلفی دارد :
نقش حوض ساده : که بيشتر در قالبهای قديمی ( تقريباً 130 سال پيش) ديده می شود . اين نقش از يک مربع ساده تشکيل شده و در پيرامون آن هيچ نوع گل خرده ای وجود ندارد و در وسط آن نقش چنگ را می توان ديد .

نقش حوض چند ضلعی : در اين نوع نقش شکستگی خطوط بيشتر شده و اطراف و درون آن با خرده نقش پر شده است . در نمونه ای که تقريباً متعلق به 90 سال پيش است ، نقش حوض شش ضلعی که در پيرامون و درون با خرده نقش مزين شده است ديده می شود .

نقش حوض با نشان ساسانی : اين نقش در قالی هايی که تقريباً قديمی هستند وجود دارد .

چند حوض در وسط : نمونه هايی از قالی های متعلق به 60 سال پيش به اين طرف ديده شده است که نقش حوض های بزرگی در متن قالی و حوض های کوچکی پشت سر هم قرار گرفته اند .

حوض در حوض : در اين نقش تنوع شکستگي ها بيشتر شده و شکلی را پديد می آورند که به نقش حوض در حوض معروف است . اين نمونه ها در 40 سال اخير بيشتر ديده می شوند .

از ديگر نقوش رايج در استان کهگيلويه و بوير احمد نقش خشت می باشد . در اين نوع نقش متن قالی به مربع های 20 × 20 سانتی متر تقسيم و درون هر مربع يک طرح مستقل از ديگری بافته می شود . پيرامون مربع ها با يک حاشيه ساده محاط شده است و درون خشت ها از شکل های ساده شده طبيعی و اشياء مورد علاقه بافندگان منقوش می گردد . سرو يکی از شکل های ساده شده طبيعی است که در ميان خشت ها بافته می شود . صنوبر و سرو که در جنگل های سرسبز اين خطه به صورت تک درخت ديده می شوند برای هنرمند قاليباف ياد آور سرسبزی جنگل و نمادی از شادابي و خرمی است . اصولاً سرو در هنر ايرانی به عنوان درخت مقدس و مظهر بهار و سرسبزی و مردانگی است . استفاده از سرو در تمدن آشوری و عيلامی و پس از آن در هخامنشی ديده شده است . سروهای قالی های عشاير کهگيلويه و بوير احمد به شکل يک سرو ايستاده با شاخه های افقی است . اين نوع سرو در حجاری های تخت جمشيد نيز ديده می شود .

نقوش حيوانات در قالی های کهگيلويه و بوير احمد نيز رايج است . حيواناتی از قبيل : آهو ، شير، خرس ، کبک و ... که سمبل زيبايی ، شجاعت و ... محسوب می شوند .
از نقوش حيوانات نقش شير اهميت ويژه ای دارد . در بعضی از قالی ها يک يا دو شير بزرگ در وسط قالی و شيرهای کوچکی در اطراف شير بزرگ قرار می گيرند که نشان دهنده شجاعت و عظمت شير بزرگ در برابر ديگر شيرها است . شيرهای بافته شده قالی های اين خطه دارای يال و کوپال هستند .

نقش سماور که در کنار نقش گياهی بافته می شود و در سرتاسر متن قالی با تغييراتی در رنگ بافته می شود از نقوش ديگر قالی های عشاير استان کهگيلويه و بوير احمد است . از نقوش بکار رفته در قالی های عشايراز دو نقش نعلبکی و کله اسبی می توان نام برد که بيشتر در بافته های عشاير همجوار با عشاير قشقايی ديده می شود . اين نقش به موازات حاشيه قالی ، به صورت دو ستون با سرستون اسبی شکل در دو طرف قالی قرار می گيرد و يا د آور سرستون های تخت جمشيد است .

حاشيه قالی های بوير احمد بسيار ساده است و شامل نقوش : سرو و زنگوله ، پنجه خرسی ، صنوبری ، گلسرخی ، کژدمی و پنجره ای می باشد . حاشيه های قالی های قديمی دارای تنوع بيشتری است و از نقوش هندسی در آنها استفاده شده است .

گبه :
گبه عشاير کهگيلويه و بوير احمد ، نوعی فرش با پرزهای بلند و چند پوده است که ابعاد آن حدود 220 × 150 سانتی متر می باشد . جنس پرز گبه های قديمی از پشم خود رنگ و جنس تار آن مخلوط پشم و مو و پود آن از پشم بود . گبه های رنگی که اخيراً در اين استان بافته می شوند تار آنها گاهی از پنبه تهيه می شود .

عشاير کهگيلويه و بوير احمد از گبه جهت فرش کردن چادرهايشان استفاده می کنند . در گذشته اين محصول کمتر جهت فروش به بازار عرضه می شد و چون محصولی خود مصرفی بود و در بافت آن قيد و بندهای رايج بازار را نداشتند ، نقوش و رنگهای دلخواه و متناسب سليقه خود را در بافت گبه بکار میبردند . امروزه بعضی گبه بافان اين استان مواد اوليه مصرفی را از سفارش دهندگان تحويل گرفته و در ازای بافت دستمزد دريافت می کنند .

در طرح گبه از نقوش هندسی ، به ويژه نقوش حوضی شکل که به نقش حوض معروف است بسيار استفاده می شود . نقش حوض در گبه معمولاً از يک تا سه لوزی بزرگ در وسط و متن گبه تشکيل می شود . اين نقش معمولاً در گبه های خود رنگ به کار میرود . نقش ديگری که در بيشتر گبه ها به کار می رود نقش چنگ است ، که هم در گبه های خود رنگ و هم در گبه های رنگی ديده می شود . اين نقش به صورت يک رو در گبه های خودرنگ و هم در گبه به کار می رود .

چنگ يک رو نشان دهنده چنگی است که بازوهای آن به سمت خارج می باشد ولی بازوها و زوايد چنگ دورو هم به سمت داخل و هم به سمت خارج بافته می شود . گاهی چنگ در تمام سطح گبه ، پشت سرهم و چسبيده به يکديگر تکرار می شود و گاهی نيز به صورت گلهای جدا از هم در گبه به کار می رود

نقوش گبه :
نقش شير: از ديگر نقوش گبه است که هم در گبه های رنگی و هم در گبه های خودرنگ کاربرد دارد . نقش شيرها گاهی به صورت تک و کوچک در بين گلهای متنوع کوچک و گل خرده ها بافته می شود . گاهی اوقات شيرها پشت سرهم به صورت کوچک تکرار می گردد . پاره ای اوقات نيز شيرها بزرگ هستند و بصورت يک شير تنها يا دو شير نشسته روبروی هم يا ايستاده که شمشيری در دست دارند . به نشانه قدرت و جنگجويی ديده می شوند فضای اطراف شيرها نيز با گلهای کوچک پر می شود .

نقش قاب قرآنی : اين نقش که همان نقش بوته است ، به دليل تزئينات بوته ها در اطراف قرآن ها به نام قاب قرآنی معروف است و در گبه های رنگی يا خود رنگ بکار می رود . گاهی اوقات تمام سطح گبه را می پوشاند . اين نقش از روزگاران قديم بر روی انواع دستبافت ها مانند : قلمکار، قالی و ترمه بکار رفته و رايج ترين نوع آن به « بته جقه ای » مشهور شده است .

نقش گل و بلبل : در اين نقش که از رايج ترين نقوش گبه های عشاير کهگيلويه و بوير احمد است ، دو بلبل روبروی يکديگر بر روی يک شاخه گل که گل های آن همان نيم گل های هشت پر است نشسته اند .

نقش گل خرده : از نقوشی است که در گبه های خود رنگ استان کهگيلويه و بوير احمد رايج است . گل خرده ها از نقوش متنوعی مانند چنگ و ستاره تشکيل می شوند و متن گبه با اين نقوش کوچک و با نظمی خاص پر می شود . از ديگر نقوش اين استان که در گبه های رنگی و خود رنگ عشاير به کار می رود نقش ستاره است که در کنار يکديگر بافته شده و حد فاصل آنها شکلی شبيه لوزی ايجاد می شود .

نقش کاجی : نقش کاج که مانند سرو مظهر سرسبزی و جوانی و زندگی است در گبه های عشاير استان کهگيلويه و بوير احمد به صورت درخت های کاج جدا از يکديگر تمام متن گبه را می پوشاند . نقش کاجی در بعضی از گبه های خودرنگ مناطق توليد گبه ( از جمله سربيشه ) ديده می شود .

نقش گل کلمی : اين نقش شبيه کلم باز شده است . اين نگاره شباهت زيادی به گل شاه عباسی بدون ساقه و برگ دارد .

نقش سماوری : اين نقش در تمام متن گبه تکرار می شود . در کنار ورودی سماورها نقش سروی که سر آن کمی خم شده است ديده می شود . نقش سماوری روی گبه ها با نقش سماوری قالی ها متفاوت است .

حاشيه گبه های کهگيلويه و بوير احمد مانند حاشيه قالی ساده ولی هندسی تر است . از معروف ترين و زيباترين حاشيه ها می توان از حاشيه شيری ، حاشيه خشت ، حاشيه گل ، حاشيه چنگ و حاشيه کژدمی نام برد .

گليم بافی :
گليم بافی در اين استان بيشتر توسط زنان و دختران عشاير و روستايی و در بيشتر مناطق استان بافته می شود . سابقه گليم بافی در اين استان بسيار طولانی و شباهت زيادی به گليم بافی در استان فارس دارد .

از مراکز مهم گليم بافی می توان موردراز عليا ، موردراز سفلی ، گنجه کان ، يوسف آباد ، سپيدار و تنگ سرخ در نزديک ياسوج و منطقه سادات محمودی در 105 کيلومتری ياسوج را نام برد .

منطقه مهم ديگر توليد گليم منطقه "بهمنی" سردسير از توابع دهدشت واقع در 250 کيلومتری ياسوج را میتوان نام برد .

منطقه مهم ديگر توليد گليم منطقه دوگنبدان است و نيز در نقاطی مانند : سربيشه ، بيد زرد ، دره پلنگی و ... بافت گليم رواج دارد . در بی بی حکيمه در 85 کيلومتری دو گنبدان که منطقه ای عشايری است ، بافت گليم از رونق ويژه ای برخوردار است .

نقوش به کار رفته در گليم های عشايری استان کهگيلويه و بوير احمد بسيار متنوع است که از ميان آنها می توان به نقش شانه يا شونه اشاره کرد . اين نقش در اکثر نقاط استان در بافت گليم به کار می رود ولی در هر منطقه با منطقه ديگر متفاوت است .

نقش لوزی : نقشايه ديگری است که در گليم های عشاير استان ديده می شود . تنوع رنگ آميزی و تنوع نقش لوزی در مناطق توليد گليم ، به ويژه در مناطق سادات محمودی بسيار چشم گير است .

نقش آغاجری : يکی ديگر از نقوش رايج در گليم اين استان است که هميشه در ترکيب بندی افقی به کار مي رود احتمال دارد به دليل مجاورت عشاير اين استان با عشاير قشقايی اين نقش از گليم های آنها اقتباس شده باشد .

نقش چهارپر: از نقوش بسيار جالب گليم های اين منطقه است که معمولاً بصورت تک گل های مجزا از يکديگر در ترکيب بندی های افقی و لوزی ديده می شود .

نقش خراسانی : اين نقش که معمولاً در ترکيب بندی افقی گليم های عشايری به کار می رود به دو شکل متفاوت مشاهده شده است .

نقش چنگ : نقش زيبايی است که زينت بخش بسياری از گليم های منطقه است و اغلب درترکيب بندی لوزی مشاهده می شود .

ديگر نقوش به کار رفته در گليم های اين خطه عبارتند از : نقش پرنده ، نقش دانه بيگی ، نقش گل تهرانی ، نقش فی البداهه .

حاشيه گليم های استان کهگيلويه و بوير احمد بسيار ساده است و تنوع کمتری در آن ديده می شود . معروف ترين حاشيه ها عبارتند از : حاشيه خراسانی ، حاشيه هفت و هشت ، حاشيه کتابی و حاشيه بندروی .