تریاک مجانی ‌در ‌قهوه‌خانه‌ها

[L²evi]

تریاک به معنای پادزهر است که معربش تریاق بود که برای دفع زهر به کار می بردند. تریاک شیره میوه گیاه خشخاش است که با تیغ زدن آن به طرق مخصوصی می گیرند.


این شیره در ابتدای خروج از میوه کپسول شکل خشخاش سفیدرنگ است ولی در مجاورت هوا تغییررنگ داده، ابتدا زرد و سپس قهوه ای می شود. شیره حاصل حاوی آلکالوئید بسیار است.

تریاک از جمله مواد مخدری است که قرن ها خوردن و کشیدن آن در ممالک شرق متداول بوده است. مصرف تریاک به منزله دارویی مسکن و اثربخش در ایران نتیجه تحقیقات دو پزشک ایرانی بوعلی سینا و حکیم فخر رازی بوده است. آنان در شمار نخستین پزشکانی بودند که در قرن دهم میلادی به گونه ای همه جانبه تریاک را شناختند و آن را به عنوان پادزهر مورد استفاده قرار دادند و به جهانیان شناساندند، آنها همچنین به اثرات سوء آن بر بدن نیز آگاه بودند.

به طور کلی استعمال تریاک در ایران را برخی ره آورد حمله اعراب یا چنگیز به ایران می دانند و دسته ای معتقدند که سپاه نادرشاه هنگام اقامت خود در هندوستان تریاک کشی را از هندی ها فراگرفته و با خود به ارمغان آورده اند. تا قبل از دوره صفویه به تریاک افیون می گفتند که اشعار زیر بیانگر آن است:

چه حال است این که مدهوشند یکسر که پنداری که خوردستند هیپون (ناصر خسرو)

از آن افیون که ساقی در می افکند حریفان را نه سر ماند و نه دستار (حافظ)

در زمان صفویه خوردن حب تریاک و نوشیدن شربت کوکنار (جوشانده خشخاش) متداول شد. به احتمال زیاد شروع جنگ میان ایران و عثمانی و ایجاد مناسبات میان شاهان صفوی و سلاطین عثمانی باعث رواج خوردن افیون در ایران شده است. در عهد صفویه اعتقاد بر این بود که خوردن شیره کوکنار آدمی را دلیر می کند. تریاک که حاوی شیره کوکنار، هل، جوز هندی، دارچین، زعفران، عنبر یا جوزبویا بود ابتدا در زمان شاه طهماسب اول به صورت پراکنده میان اعیان و درباریان رواج پیدا کرد و سپس در میان توده مردم رایج شد. شاه عباس اول در سال های ابتدای سلطنت خود کارمندان تریاکی دربار را بیرون کرد. همچنین برای مدتی نوشیدن آب کوکنار و خوردن تریاک را در میان سپاهیان خود منع کرد، زیرا با مصرف تریاک سربازان سست و بی اراده می شده و جهت جنگ کم تحرک می شدند. حتی شاه عباس مصرف تریاک را در تمام ایران ممنوع و برای متخلفان مجازات اعدام معین کرد. در زمان شاه عباس اول بهترین نوع تریاک از ناحیه لنجان اصفهان بدست می آمد. مردم معتقد بودند با خوردن تریاک قوت می گیرند و معتقد بودند که تریاک بیماری صرع را شفا می بخشد.

در دوره قاجار استعمال تریاک در مازندران عمومیت پیدا کرد، زیرا معتقد بودند این سم برای جلوگیری از بیماری هایی که از باتلاق ها تولید می شد مفید است. در قهوه خانه های ایران دوره قاجار مصرف تریاک بلامانع بود. در این دوره دولت تریاک مجانی در اختیار قهوه چی قرار می داد و در عوض سوخته آن را با پول از قهوه چی می خرید. بر این اساس قهوه چیان میان راه موظف بودند که در هفته مقدار معینی سوخته تریاک تحویل دهند و در غیر این صورت جلوی کارشان گرفته می شد

واقع شدن ایران به عنوان پل ارتباطی انگلیس و هند را باید سبب رشد کشت خشخاش در ایران بخصوص خراسان به حساب آورد، به طوری که در این زمان تریاک به عنوان یکی از مهم ترین صادرات ایران بویژه خراسان محسوب می شد.

تا پیش از قرن ۱۹ تریاک در ایران به طور رسمی کشت نمی شد و آنچه از بررسی اسناد و مدارکی همچون روزنامه وقایع اتفاقیه بدست می آید این است که در دوره امیر کبیر کشت خشخاش بصورت آزمایشی در اطراف تهران انجام گرفته است. شاید اولین عاملی که در گسترش و رواج مواد مخدر در ایران بیشترین سهم را داشت، پذیرش آن به عنوان یک داروی مسکن از سوی مردم به علت فقدان بهداشت و بی اطلاعی مردم، یعنی ناآگاهی و عقب ماندگی فرهنگی مردم در دوران قاجاریه، مناسب ترین زمینه را برای پذیرش این گونه تصورات فراهم کرد و تریاک در فرهنگ جامعه ما جای گرفت.