چالش فرهنگ و هویت در فضاى مجازى

[L²evi]

گسترش فزاینده فناورى هاى اطلاعاتى و ارتباطى در سال هاى اخیر، حیات بشرى را در ابعاد مختلف سیاسى، اجتماعى و فرهنگى تحت تاثیر قرار داده است. همان طور که تلگراف، تلفن و راه آهن در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم باعث تحول چشم اندازهاى ملى و بین المللى شدند، فناورى ارتباطات و وجه مشخص آن، یعنى اینترنت در زمان ما، تحولات بى سابقه را به دنبال داشته اند ؛ تا آن جا که به وجه غالب جهان معاصر تبدیل شده است. گسترش فزاینده فناورى اطلاعات و ارتباطات، که مانوئل کاستلز از آن به عنوان «جامعه شبکه اى» یاد مى کند،

 (2)منجر به تحول و دگرگونى در ابعاد مختلف سیاسى، امنیتى، اقتصادى و اجتماعى شده است. ویژگى هاى جامعه شبکه اى همچون اقتصاد اطلاعاتى، فرهنگ مجازى و کاهش اهمیت زمان و مکان در تعاملات اجتماعى ویژگى متمایزى به هزاره سوم بخشیده است که اصل بنیادین آن اهمیت محورى فرد در عرصه فعالیت هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى با بهره گیرى از ابزارهاى نوین ارتباطى و اطلاعاتى است. در چنین فضایى که با عنوان فضاى سایبر توصیف مى شود، مجموعه هایى از ارتباطات درونى انسانها از طریق کامپیوتر و مسائل مخابراتى بدون در نظر گرفتن جغرافیاى فیزیکى شکل مى گیرد. یک سیستم آن لاین نمونه اى از فضاى سایبر است که کاربران آن مى توانند از طریق ایمیل با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. بر خلاف فضاى واقعى، در فضاى سایبر نیاز به جابجایى هاى فیزیکى نیست و کلیه ى اعمال فقط از طریق فشردن کلیدها یا حرکات «ماوس» صورت مى گیرد. فضاى مجازى (اینترنت) داراى پنج خصوصیت است که آن را از سایر رسانه ها متمایز کرده است. ویژگى هاى منحصر به فرد و متمایز کننده فضاى مجازى عبارتنداز:

 (3)

1 دیجیتالى بودن: اینترنت مبتنى بر اعداد و منطق ریاضى است. از این رو توانایى تغییر و دخالت در این فضا آن طور که خواست کاربر است کاملاً ممکن مى شود. براین اساس کاربر مى تواند با تغییر در رنگ ها و انتخاب فضاى کار خود در اینترنت براساس خواست خود، خواست و علایق خود را کاملا در این فضا پیاده کند. از این رو کاربر اینترنتى بدون دغدغه خاطر مى تواند از این فضا استفاده کند و از همین رو تعداد کاربران اینترنتى با توجه به تفاوت هاى فرهنگى، اعتقادى، قومى، نژادى و... در این فضا قابل توجه است.

2 حافظه مجازى: مهمترین خصوصیت اینترنت آزادى انتشار اطلاعات است. حافظه مجازى اینترنت این فرصت را فراهم کرده است تا با انباشتى از اطلاعات در این فضا روبرو باشیم. این مسئله در تناقض با سیاست محدود سازى قرار دارد. اینترنت ضد سانسور است و امکان دسترسى به هر نوع اطلاعاتى در آن فراهم است.

3 تعاملى بودن : اینترنت یک رسانه دو طرفه است ؛به این معنا که هم تولیدکننده متن در این فضا و هم مصرف کننده آن در ادامه امر تولید با یکدیگر در ارتباط هستند و از هم تأثیر مى پذیرند. تعاملى بودن این فرصت را براى کاربران اینترنتى فراهم مى کند تا در برخورد با فضاى اینترنت فرصت دخالت آرا و نظرات خود را دائما داشته و از نظرات دیگران نیز مطلع شوند.

4 فرا متن بودن: هایپر تکس بودن به معناى این است که هر صفحه از اینترنت در خود صدها لینک به دیگر صفحات اینترنتى دارد. به این معنا که کاربر، قدرت گزینش و انتخاب بسیارى دارد و با وارد شدن به این فضا و قرار گرفتن در یک موقعیت خاص به راحتى مى تواند از آن صفحه خارج شده و وارد فضاى جدیدى شود که این توانایى توسط لینک هاى موجود در صفحه به او داده مى شود.

5 واقعیت مجازى: در فضاى اینترنت کاربر مى تواند محدودیت هاى دنیاى واقعى خود را جستجو کند اما بدون مرزهاى دنیاى واقعى، شکل گیرى شخصیت هاى اینترنتى در شهرهاى اینترنتى به معناى شکل گیرى دنیاى جدید است که اگر چه از دنیاى واقعى ریشه مى گیرد اما امکانات ویژه ى این فضا یک واقعیت مجازى را شکل داده است ؛ واقعیتى که اگر چه در دنیاى واقعى معنایى ندارد اما در حیطه ى اینترنت به خوبى عمل مى کند و ناخواسته نتایجى نیز در دنیاى واقعى به جا مى گذارد.

6 غیر مرکزى بودن

هیچ مرز و حکومتى حاکم فضاى اینترنتى نیست. به همان میزان که یک نوجوان امریکایى در دسترسى به اینترنت آزاد است یک نوجوان ایرانى نیز از همین حق برخوردار است.

بدیهى است که در فضاى جدیدى که بواسطه گسترش فناورى هاى اطلاعاتى و ارتباطى بوجود آمده، پایه هاى بنیادین تشکیل دهنده جوامع مانند فرهنگ و هویت ملى نیز بتدریج متحول مى شود. هویت عبارت از نیازهاى روانى انسان و پیش نیاز هرگونه زندگى اجتماعى است. اگر محور و مبناى زندگى اجتماعى را برقرارى ارتباط پایدار و معنادار با دیگران بدانیم، هویت اجتماعى چنین امکان را فراهم مى سازد.هویت اجتماعى نه تنها ارتباط اجتماعى را امکان پذیر مى کند، بلکه به زندگى افراد هم معنا مى بخشد. احساس هویت ترکیبى از همسانى ها و تمایزها است، بدین معنا که اعضاى یک گروه در درون مرز مشخص و بر اساس مؤلفه هاى خاصى که به شاخصه هاى هویتى معروف اند، به نوعى با هم مشابه و همسان اند. به عبارت دیگر، این مرزها که خصلتى نمادین دارند، دربرگیرنده افرادى هستند که به طور کلى شباهت هاى شان بیشتر از تفاوت هاى آنهاست. اساساً همین شباهت هاست که به عنوان شاخص هایى براى تعریف هویت آنها، به عنوان عضویت در یک گروه اجتماعى خاص، به کار مى آید. (4)


از سوى دیگر، افراد در خارج از این محدوده و در فراسوى مرزهاى نمادینى که قلمرو یک گروه را از دیگر گروه ها متمایز مى کند، براساس ویژگى هاى اختصاصى خود و تفاوت هاى شان با دیگران مشخص مى شوند. به بیان دیگر، در خارج از مرزهاى گروه، به جاى هویت با مفهوم هویت ها روبه رو هستیم که ناشى از تفاوت و گاهى تقابل هویت ها است. در واقع، هر هویتى در تقابل با سایر هویت ها تعریف مى شود و اجتماعات بشرى با استفاده از قابلیت هاى نمادین بین خود و دیگرى مرزبندى مى شوند. مفهوم هویت در دیالکتیک معنایى یک فرد و دیگران با یک گروه با گروه یا گروه هاى دیگر، صورت بندى مى شود هر هویتى با ایجاد مرز از سایر هویت ها متمایز مى شود و این مرزها بیانگر ویژگى هاى ساختارى و محتوایى هویت ها هستند.

ظهور فضاى مجازى موجب شده تا گروه هاى داراى مرزهاى سخت سنتى، جاى خود را به گروه هاى مجازى با مرزهاى منعطف بدهند و به همین دلیل امکان مبادله هر چه بیشتر اطلاعات و پیام ها، منجر به کاهش و در مواردى حذف فاصله میان گروه هاى مختلف شده است. با نفوذ فزاینده اینترنت به درون خانه ها، امکان اشتراک در تجارب گروه هاى مختلف ایجاد شده است. از منظر سخت افزارهاى ارتباطى، تعداد سایت ها و تکنولوژى هاى وابسته به آنها نیز در حال گسترش است و این امر ابعاد مختلف زندگى بشرى را تحت تاثیر قرار داده و موجب ظهور شکل نوینى از روابط و تعاملات بین افراد انسانى شده است. طبق دیدگاه «جبرگرایى تکنولوژیک» هر تکنولوژى با ظهور خود، باعث تغییرات گسترده اى مى شود و جامعه را با تغییرات فرهنگى روبرو مى کند. در این دیدگاه، تکنولوژى به عنوان عامل مستقلى در نظر گرفته مى شود که مى تواند یک جامعه و الگوهاى رفتارى حاکم بر آن را تحت تاثیر قرار داده و شکل نوینى از روابط انسانى را بر اساس ابزارهاى نوین ارتباطى شکل مى دهد. فضاى مجازى در واقع محیطى است، مشتمل بر شبکه هاى آن لاین (on line) کامپیوترى، که در لحظه، به مبادله اطلاعات با یکدیگر مى پردازند. این ارتباطات نه تنها شکل نوینى از روابط اجتماعى را مى سازد، بلکه فضاى مجازى را شکل مى دهد که در این فضا روابط اجتماعى متنوع و متکثر براساس شبکه هاى گسترده روابط مجازى مبتنى بر هویت هاى مجازى شکل مى گیرد.


زیست جهان انسان اجتماعى از زمان خلقت آدمى به شدت مقید به زمان و مکان بوده است. ساختار فضا زمانى، زندگى اجتماعى، چگونگى کنش اجتماعى و روابط اجتماعى فرد را مشخص مى کرد. در روابط اجتماعى و شکل گیرى هویت ها اصل جغرافیا محورى عامل تعیین کننده اى محسوب مى شد. امکان برخوردارى از هویت هاى مختلف براى افراد وجود داشت اما این هویت ها همگى واقعى و براساس ویژگى هاى حقیقى افراد بود. در حالى که در فضایى مجازى زمان و فضا دچار تغییر و تحول شده اند. فواصل مکانى و جغرافیایى کاملاً بى معنا شده اند و زمان نیز به واسطه ارتباطات آنى و لحظه اى از معناى قبلى جدا شده است و نهایتاً حس تحرک بى سابقه اى را به درون فضاى اجتماعى تزریق کرده است.حس تحرک بدان معناست که در این فضا امکان تغییر طبقه، نژاد و جنسیت براى افراد وجود دارد. فرد در لحظه اى آنى مى تواند جنس، نژاد و طبقه اجتماعى خود را پنهان سازد و با ویژگى هاى جدید کاذب جنسیتى و نژادى ؛ هویتى تازه براى خود تعریف کندو براساس آن به تعامل با هویت هاى واقعى یا مجازى دیگر بپردازد. در این چار چوب، گذر زمان و قرار گرفتن فرد به دفعات متعدد در این فضا و تعامل با هویت مجازى موجب مى گردد تا هویت مجازى در فرد نهادینه گردد و فرد آن را به عنوان یکى از هویت هاى واقعى خود همچون هویت هاى خود در جهان واقعى بپندارد.


تاثیر فضاى مجازى بر هویت
عامل بنیادین در شکل گیرى هویت هاى اجتماعى تعاملات انسانى است. در واقع فرد هنگامى که به تعامل با فرد دیگرى مى پردازد هویت خویشتن را به عنوان یک عضو جامعه پیدا مى کند. هویت در بستر تعاملات اجتماعى تعریف مى شود. ظهور فناورى هاى نوین ارتباطى دگرگونى بنیادینى را در معاملات و ارتباطات انسانى ایجاد کرده است. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت مى گیرد، حوزه فرهنگ که نظام هایى از عقاید و رفتارها را شامل مى شود، با ظهور تکنولوژى جدید دستخوش دگرگونى هاى بنیادین مى گردد. ورود فناورى هاى ارتباطى، دگرگونى بنیادینى را در ساختار مناسبات و ارتباطات انسانى ایجاد کرده است. (5) پى آمد این امر شکل گیرى نوع جدید از تعاملات انسانى است که ضمن تمایز از الگوهاى ارتباطى مرسوم در رسانه هاى ارتباط جمعى عملاً فرصت هاى نوینى را در جهت تجلى خود و هویت، به وجود آورده است. در همین ارتباط بل معتقد است جهان مجازى و امکان برقرارى ارتباطات همزمان و بى شمار، منشاء ظهور فرهنگ هاى آنى و به دنبال آن ظهور هویت هاى خلق الساعه شده است که در دوره محدودى شکل مى گیرد و با ظهور هویت هاى جدید به سرعت از بین مى روند.

ویژگى هاى ارتباطات الکترونیکى حاکم بر فضاى مجازى شرایطى متفاوت از روابط حقیقى و رو در رو را براى کاربران آن فراهم مى کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و سیال بودن مى تواند فضاى یکسان و مشابهى را فارغ از الزامات ساختى (جنسیتى، طبقاتى، قومى، نژادى و مکانى) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتى براى کاربران آن است. تعاملات آزمایشى، کنجکاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختى، کاربران اینترنتى را با ذهنیت و گرایش جدیدى تجهیز مى کند که مى تواند رفتار وتعاملات آنها در دنیاى حقیقى را به چالش کشانده و تغییراتى را هر چند جزئى در میدان عمل اجتماعى آنها فراهم سازد. فضاى مجازى این امکان را فراهم مى کند تا افراد نیازها، خواسته ها و بازاندیشى در هویت خویش را به درجاتى به دنیاى حقیقى خود تسرى دهد و شرایط تازه اى را براى گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیاى مجازى و حقیقى فراهم مى سازد، ذکایى نیز معتقد است ماهیت غیر رو در روى ارتباطات الکترونیکى اینترنتى مى تواند انگیزه ى بیشترى را براى کاربران آن در بازى با هویت، رفتارهاى آزمایشى و ارائه تصویرى غیر واقعى فراهم سازد که ریسک شرمندگى در آن کمتر است.

فناورى هاى نوین ارتباطى و اطلاعاتى موجب مى شود تا اجتماعات و هویت هاى جدیدى تشکیل شود. در جامعه اى که به ارتباطات مبتنى بر صنعت چاپ، تلویزیون و تلفن متکى است، شیوه تولید به گونه اى است که هویتها را به صورت عاقل، سودمند و خود بسنده در مى آورد. اما در جامعه اطلاعاتى، جامعه اى که ارتباطات الکترونیک سیطره دارد؛ ذهنیت ها و هویت هاى ناپایدار، چند لایه و پراکنده ظهور مى کند. مارک پاستر در «عصر دوم رسانه ها» تاکید مى کنددر دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این داده ها و اطلاعات و یا به عبارت دقیق کلمه، این اجتماعات مجازى هستند که هویت افراد را مى سازند وسایل نوین اطلاعاتى و ارتباطى در اثر تغییراتى که در برداشت هاى بشر امروزى به وجود مى آورند، هویت ها را در وضعیت کاملا تازه اى قرار مى دهند که متفاوت و حتى مغایربا گذشته است. هویت در اجتماعات مجازى جامعه اطلاعاتى در مسیر فراملیتى شدن حرکت مى کند .در واقع ارتباطى که با اتکا به وسایل ارتباطى و اطلاعاتى جدید شکل مى گیرد، چشم اندازى ازفهم و درک جدیدى از ذهنیت را آشکار مى سازد که در صورت بندى هاى گفتار و عملکرد که به لحاظ تاریخى محسوس اند، جان مى گیرد. این ارتباطات راهگشاى نگریستن به انسان به عنوان پدیده اى چند لایه، تغییرپذیر، منفعل و تکه تکه است. پدیده اى که شکل دادن خویش را به گونه اى طراحى مى کند که با هرگونه تثبیت هویت مى ستیزد. جامعه اطلاعاتى مبین هویت بى ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه بسا انسان هایى که با همسایه ها، هم محلى ها و همشهرى ها و حتى هموطنان خود احساس قرابت نداشته ولى با فرد دیگرى در اقصا نقاط جهان احساس هویتى یکسان داشته باشند. هویت ملى در جامعه اطلاعاتى به دلیل ظهور اجتماعات مجازى به شدت تهدید مى شود، اجتماعات مجازى تهدیدى براى اجتماعات واقعى است. در واقع در اجتماعات مجازى معمولا افراد حداقل دریک چیز اشتراک دارندو آن علایق و منافعى است که آنها را دور هم جمع مى کند. این منافع که همان دسترسى به اطلاعات است، هویت آنها را مى سازند. هویتى که مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در اجتماعات مجازى «هویتى دیجیتال» است. دیگر سرزمین، زبان بومى و محلى، کشور، فرهنگ ملى و نژاد، هویت افراد را در اجتماعات مجازى تعیین نمى کنند، بلک منافع مقطعى ،محدود، و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع مى کند و هویت آنها را مى سازد.

فناورى هاى نوین این امکان را فراهم مى کند تا افراد فضایى شخصى و خصوصى در فضاى مجازى براى خود داشته باشند و بدین ترتیب خلوت جدیدى براى خود با بهره گیرى از ابزارهاى ارتباطى ایجاد کنند.در این فضا پیام هایى بدون آگاهى دیگران رد وبدل مى شود و قرار ملاقاتهایى تنظیم مى شود و با بهره گیرى از امکانات اینترنت مانند فیس بوک و اتاق هاى گفت و گو شبکه گسترده اى از روابط میان افراد شکل مى گیرد که غیر قابل کنترل و ناملموس است. این امر بتدریج موجبات از هم پاشیدگى شبکه هاى سنتى روابط مانند همسایگى را فراهم مى کند و هویت هایى ماوراى جهان واقعى و محیط عینى که افراد در آن زندگى مى کنند، ایجاد مى کند.



فضاى مجازى و هویت ملى
از مهمترین ویژگى هاى فضاى مجازى گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصى در برابر جمع و حوزه عمومى است. افراد در فضاى مجازى در عین حال که مى توانند در گروه هاى مختلف و گاه متضاد با هویت حقیقى خود حضور داشته باشند ؛ مى توانند خود را جدا از دیگران و تنها نیز حس کنند. نبود مراتب قدرت در فضاى مجازى باعث مى شود، فردیت افراد در جمع حل نشود. در جهان واقعى قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تأثیر عواملى چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و... محدود بوده است. اما در جهان مجازى مرزهاى محدود کننده از میان برداشته مى شود و شخص در مقیاس جهانى با گزینه هاى فراوانى براى انتخاب روبروست.

مهمترین متغیر در هویت ملى، وحدت بخشى یا تمایز پذیرى اجتماعى است. اجتماعى شدن وفردى شدن دو روى سکه تجدد و دوره مدرن هستند. یعنى دوره مدرن داراى یک دوگانگى در ساختار اجتماعى است که از یک طرف به اجتماعى شدن افراد منجر مى شود و از طرف دیگر فردى شدن را تقویت مى کند.

رادیو، تلویزیون و ابزارهاى ارتباطى در این دوره جوامع محلى و ملى را با یک شبکه محدود یکپارچه مى سازد و سپس تکثر و تنوع مجارى ارتباطى و قدرت انتخاب افراد در کانال ها و شبکه هاى ارتباطى موجب مى شود تا مخاطبان تکه تکه و پاره پاره شوند.
 (6) رسانه هاى جدید، رسانه هاى فردى شدن و مبتنى بر تعامل فردى انسان رایانه هستند. این رسانه ها به دلیل اینکه همگى متصل به شبکه ها هستند به طور جمعى مورد استفاده قرار مى گیرند. رسانه هاى جدید تقاضاها و درخواست هاى متکثر کاربران و مخاطبان را پاسخ مى دهند. از این رو نتیجه عملى دوگانگى ساختارى رسانه ها، دوگانگى ساختار اجتماعى جامعه است. به نظر مى رسد تجلى دوگانگى مذکور نزد کاربران اینترنت و رسانه هاى مرتبط با آن و آنهایى که به این وسایل جدید ارتباطى و اطلاعاتى دسترسى دارند، قابل ملاحظه تر است. چرا که رسانه هاى مذکور نوعى مناسبات جدید ایجاد مى کنند که در این مناسبات انسانها بیش از پیش گوشه گیر، منزوى و کم تحرک شده و کم کم از زمینه عملى زندگى خود دور مى شوند.

به عبارت دیگر شکل گیرى اجتماعات در فضاى مجازى بر مبناى شانیت هاى اجتماعى مختلف موجب مى شودتا اجتماعات در جهان واقعى بتدریج کم رنگ و بى اهمیت شود. این بدان معناست که منبع هویت بخشى افراد متکثر و متنوع مى شود و به همین جهت هویت ملى و انسجام اجتماعى یک جامعه بتدریج تضعیف مى شود.