آباده

[spent †]

شهرستان آباده یکی از شهرستان‌های استان فارس ایران است. مرکز این شهرستان، شهر آباده است. جمعیت کل این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۹۲۹۵۲ نفر بوده‌است. آباده از نظر جمعیت یازدهمین شهر استان فارس است.
آباده در بين چهار مركز جمعيتی و فرهنگی شيراز، كرمان، يزد و اصفهان قرار گرفته و علت وجودی آن با توجه به موقعيت راه های ارتباطی منطقه قابل توجيه است. در دوره قاجاريه آباده منطقه بين راهی و محل استراحت كاروانيان بوده است.
پیشینه
آباده واژه‌ای است فارسی و معنی محل آباد را می‌رساند .
مشخصات جغرافيايي
مركز اين شهرستان آباده است كه در 52 درجه و 38 دقيقه درازا و 31 درجه و 9 دقيقه پهنای جغرافيايی و بلندی 2005 متری از سطح دريا واقع است. شهرستان آباده يكی از شهرستان های استان فارس است كه از شمال با استان اصفهان، از شرق با استان های يزد و كرمان، ازغرب با شهرستان سميرم و از جنوب با شهرستان شيراز هم مرز است. آب و هوای شهرستان آباده در بخش شرقی گرم و در بخش غربی به علت نزديكی با كوهستان دنا سرد است. شهرستان آباده در سرشماری سال 1375 تعداد 111220 نفر جمعيت داشته است. مردم اين شهرستان آريايی نژاد و مسلمان هستند.
مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
– راه اصلی اصفهان – شيراز كه از آباده می گذرد.
– راهی كه مركز شهرستان را در آبادی سورمق از بخش ابر كوه به يزد و كرمان
می‌رود.
– راهی كه از اقليد به مركز شهرستان آباده و به سر حد چهار‌دانگه و استان كهگيلويه و بوير احمد می رسد.
– راهی كه از شهر آباده به سميرم و از آن جا به اصفهان می‌رود.
– راهی كه همه آبادی‌های اين شهرستان را به يک ديگر و نيز به شهر آباده متصل كرده است.

ویژگی‌های تاریخی
به استناد کاوش‌های باستان‌شناسی پیشینه سکونت در محدوده فعلی شهرستان آباده که به هزاره اول قبل از میلاد بر می‌گردد. در دوره ساسانیان آثار بجا مانده همانند قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام در سورمق شواهد مطمئنی از شکوفائی فرهنگ و تمدن در این گستره جغرافیایی می‌باشد. قطعاً در دوره صفویه و ابتدای حکومت زندیه همزمان با حضور شاه اسماعیل سوم شهر آباده در مسیر جدیدی از پیدایش ویژگی‌های شهرنشینی قرار گرفته و اولین ساخت و سازها با جلوه گاه‌های یک شهر شرقی در آباده ایجاد شد.
زبان مردم این شهرستان عموماً فارسی می‌باشد.

آثار تاریخی
کاروانسرای ایزدخواست، پل ایزدخواست، تیمچه صرافیان، بنای امامزاده سلطان ابراهیم، کاروانسرای شاه عباس شورستان، کاروانسرای خان خوره، قلعه دو قلک یا دوقله، قلعه کریم آباد، تپه قلعه گبری، تل ساریاتان، تل قلعه اروان، تپه دولت آباد، تپه دهک گردو، تل قصر بهرام سورمق، قزقلاسی، مسجد امام حسن دهدق، قلعه گبری دهدق، تل قره ترک، بنای پاقلعه ایزدخواست، سد قوسی ایزدخواست، منزل شاه اسماعیل، تل شاه محمود، مرکز آباده شناسی، کاروانسرای شاه عباس ایزدخواست و قلعه قدیمی ایزدخواست.
شاه اسماعیل سوم در آباده
[ شاه اسماعیل صفوی] مشهور به سید ابوتراب از شاهزادگان صفوی است که پدر او سید مرتضی صدر الممالک و نواده احتمالی شاه سلطان حسین صفوی می‌باشد. وی هنگامی که به سلطنت انتخاب شد هشت یا نه سال داشت. انتخاب وی به سلطنت بدین ترتیب بود که علیمراد خان بختیاری از طایفه بختیاری و کریم خان از طایفه زند و ابوالفتح خان اصفهانی هر سه اتحاد بزرگ را طرح ریزی کردند و برای اینکه حکومت آنان به نظرها غصبی نیاید او را به سلطنت برگزیدند.
پس از مدتی بین علیمراد خان و کریم خان زند جنگ در گرفت و شاه اسماعیل به کریم خان زند پیوست و باز پس از چندی از نزد کریم خان زند گریخت و نزد محمد حسن خان قاجار رفت و چون محمد حسن خان قاجار در جنگی با کریم خان زند شکست خورد شاه اسماعیل دوباره به نزد کریم خان زند برگشت و کریم خان او را پذیرفت و در آباده ساکن نمود.
کریم خان در [آباده] برای او شش دستگاه ساختمان که مرکز اصلی آنرا که شاه اسماعیل در آن زندگی می‌کرده با یک باب حمام ( به سبک صفوی و زندیه) و یک باب مسجد احداث می‌نماید.که در حال حاضر مردم همه آنها را بناهای کریم خانی می‌نامند.
کریم خان برای شاه اسماعیل ملازمانی از کرمان را در نظر گرفت تا مواظب او باشند تا بار دیگر راه فرار پیش نگیردیا مسائل دیگری را به وجود نیاورد.
کریم خان زند برای شاه اسماعیل روزی یک تومان نقد( ده هزار دینار) و قیمت پانصد من تبریز غله باشد و نیز روزانه مقدار سه من تبریز گندم و دو من جو برای مخارج و علیق او در نظر گرفت و در هر سالی دو بار در عید نوروز و اوایل پاییز لباسی در خور شاهانه او به آباده می‌فرستاد. شاه اسماعیل از ۱۱۸۰ه.ق تا هنگام وفاتش در آباده ( ۱۱۸۷ ه.ق) زندگی خود را به نقاشی و چاقو سازی می‌گذرانید و از صنعت خود ( چاقو سازی)چند قبضه برای یادبود برای کریم خان زند ارسال می‌داشت. کریم خان زندکه برای شاه اسماعیل نامه می‌نوشت در زیر آن اضافه می‌کرد عرضه داشت کمترین بندگان) و در زیر آن می‌افزود (کریم زند).
شاه اسماعیل هم که نامه می‌نوشت با جمله ( فرمان عالی شد) آغاز می‌کرد. با مرگ شاه اسماعیل در سال ۱۱۸۷ ه.ق در آباده، کریم خان زند سه روز را عزاداری تعیین و بر حسب رسوم آن زمان کلاه خود و همه سران و بزرگان دربار خود را لجن مالید. شاه اسماعیل در آباده به خاک سپرده می‌شود، برایش مقبره‌ای درست می‌کنند و شمشیر پادشاهی او را به همراه جنازه اش به خاک می‌سپارند.محل دفن در قبرستان عمومی آن زمان آباده بوده که دارای آرامگاه و سنگ قبر بوده‌است.این قبرستان در حدود سال ۱۳۳۰ شمسی تبدیل به باغ ملی گردید و اینک پارک کودک می‌باشد. آن چه از بناهای کریم خانی در آباده باقی مانده‌است فقط ساختمان‌های مسکونی شاه اسماعیل است که مرکز اصلی آن در حال حاضر به صورت مدرسه از آن استفاده می‌شود.حمام وکیل را حدود ۱۳۶۰ شهردار وقت به دلیل شکسته شدن سقف آن خراب کرد و مسجد وکیل را نیز در حدود ۵۰ سال پیش به سبب گسترش حسینیه آباده خراب نموده‌اند.
از جمله آثار یادبود باقی مانده از شاه اسماعیل در آباده (تل شاه نشین ) است که در فاصله ۲ کیلو متری شمال قلعه قدیم آباده و در محدوده شهر آباده قرار دارد.سطح این تپه چهار نوع حجاری به شکل‌های مختلف از جمله لگن، بادیه، تخت و غیره انجام شده و هیچ گونه کتیبه‌ای در آن وجود ندارد.
مهم‌ترين وقايع و رويداد‌هاي تاريخي
1- حمله لشکر افغان به آباده وتسخيرآن درراه عزيمت به اصفهان (1134 ه.ق)
2- اقامت شاه اسماعيل سوم در آباده به فرمان کريمخان زند از سال 1179 ه.ق
3- جنگ لطفعلي خان زند و آقا محمد خان قاجار در محدوده شهر آباده و تخريب قسمتي از شهر
4-قيام حيدر ميرزا فرزند شاه اسماعيل سوم عليه آقا محمد خان قاجار
5- جنگ بابا خان (فتحعلي شاه بعدي)با حسينعلي ميرزا در نزديکي شهر
6- وقوع جنگ آباده در سال 1297 ه.ق، اين جنگ بين نيروهاي تفنگدار پليس جنوب (قشون بريتانيا مستقر در آباده) از يک سو و نيروهاي ايل قشقايي و آباده‌اي‌ها از سوي ديگر
صنايع و معادن
معادني که در اين شهر قرار دارند عبارت‌اند از:
معدن بزرگ خاک نسوز که از معادن نادر اين ماده در خاور ميانه به شمار مي‌رود. معادن زيادي از انواع سنگ‌ها مانند سنگ سفيد، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چيني در 9 کيلومتري آباده و معدن بزرگ کبالت
همچنين شهرستان آباده دارای كارخانه‌های متعدد سنگ‌ساختمانی از قبيل : سنگ، آجر، گچ، بلوك، موزاييك و نيز مواد غذايي مانند نان، رشته، شير، لبنيات و صنايع نساجی مانند پارچه نخ، چرم، جوراب و امثال آن است. كان‌ها و معادن اين شهرستان بيش تر سنگ های ساختمانی هستند. در پيرامون شهر آباده به ويژه در كوهستان های شمالی آن سنگ های مرمر در رنگ های گوناگون و سنگ های ساختمانی بسيار خوبی وجود دارد. در كوه های چهل چشمه در شمال آباده معدن خاك نسوز و در كوه های شرق خاك چينی وجود دارد كه از آن ها بهره برداری می شود. از نظر بازرگانی منطقه نفوذ شهر آباده، از حوزه اداری آن وسيع تر است. اين شهر به علت دور بودن از شهرهای بزرگ اطراف، يعنی اصفهان، شيراز، يزد، در واقع بزرگ ترين مركز جمعيت در شمال استان فارس به حساب می آيد و مصنوعات خارجی مورد نياز اين منطقه وسيع از راه آباده پخش می شود. انواع محصولات كشاورزی و دامی و صنايع دستی و سنتی اين منطقه از طريق آباده به خارج صادر می‌شود. وجود كارخانه‌هاي متعدد سنگ های ساختمانی و صنايع غذايی و صنايع نساجی در اين منطقه سبب رونق بازرگانی و داد و ستد در اين ناحيه شده است. امروزه مهم ترين واحدهای اقتصادی، توليدی، بازرگانی و باربری در اين منطقه متمركز شده و اين شهرستان اكنون نه فقط محلی برای پخش محصولات محلی و خارجی است بلكه عمده ترين مركز صادرات فرآورده ها و محصولات صنعتی محلی نيز به شمار می آيد.
صنايع دستي
منبت کاري آباده شهرت جهاني دارد و نمونه‌هاي آن در موزه‌هاي جهان به عنوان بهترين کا‌هاي هنري نگهداري مي‌شود. منبت کاري‌هاي کاخ مرمر، به دست هنرمندان اين شهر، همچون استاد احمد امامي ساخته و پرداخته شده‌است.ملکي و گيوه‌هاي آباده در نهايت ظرافت، استحکام و دقت، تهيه شده ودر نوع خود بي مانند است.

ويژگيهاي فرهنگي
تا پيش از تشکيلات اموزش و پرورش به شيوه جديد و تأسيس مدارس نوين، تعليم و تعلم در مکتب خانه‌ها صورت مي‌گرفت. از اشخاصي که در زمان گذشته مکتب خانه تشکيل داده بودند مي‌توان به عباس اديب، حاجي محمد هاشم خان و حاجي ملا احمد اشاره نمود.
نخستين مکتب دار آباده، مرحوم عباس اديب بوده‌است. لقب اديب را حاکم وقت فارس به وي داده بود. همين مکتب داران بعدها به هنگام تأسيس مدارس به سبک آن زمان، نقش معلم را بر عهده داشته‌اند.

آب وهوا
آب وهواي منطقه را مي‌توان تحت تأثير مرتفع بودن منطقه وقرار گرفتن درپيشکوه‌هاي داخلي زاگرس و دوري از باد‌هاي باران آور غربي , ازنمونه‌هاي آب وهواي کوهستاني دسته بندي کرد. ميانگين بارندگي سالانه آن حدود120 ميليمتر وميزان بارش سالانه آن حدود 200 ميليمتر است که در رديف نواحي خشک کشور جاي مي‌گيرد.اين شهرستان سردترين نقطه استان فارس به شمار رفته وزمستاني سرد و طولاني دارد و تابستاني خنک و معتدل دارد.