بند ماهی بازان

[spent †]

بند ماهي بازان در اراضي شهر تاريخي دستوا و به منظور بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده است. اين بند با شماره 4207 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

معماری:

بند ماهي بازان محققاً براي بالا آوردن فشار آب و بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده است ورشته سنگي وسط دره ي مصنوع را طوري مرمت كرده اند كه در هر كجا حفره اي يا سنگ غير مقاومي بوده آن را گرفته و تبديل به صخره و ديوار مقاومي در برابر فشار آب نموده اند وبر فراز آن ديواره هايي براي جلوگيري از آب ساخته اند كه اكنون دو قسمت اين ديوارها باقي مانده است يك قسمت تقريبا در منتهي اليه بازوي شرقي رودخانه كه ديواري است مركب از دو قطعه موازي به ارتفاع 5/1متر پابرجاست وقسمت ديگر آن تقريبا در اواسط بند است و مركب از سه ديوار موازي است كه بستر رودخانه را بطور عمودي قطع مي كنند وسه مجراي آب آنها را از يكديگر جدا مي سازد و ارتفاع تقريبي ديوارها كمابيش بين 2تا 4متر باقي مانده است. در اوائل بند يعني در منتهي اليه غربي بند آثار چند كانال كوچك كه به صورت يك جوي با عرض نيم متر در سنگ بريده اند باقي است و پيداست با توجه به آثاري كه چند قدم پايين تر از اين قسمت و در جنوب آن واقع است اينجا سدي به فرم سدهاي نعل اسبي بوده كه دو انتهاء آن كوتاه ساخته مي شده تا فشار جانبي آب ابتدا و انتها سد را بيشتر ازساير قسمت ها تحت فشار قرار ندهد وموجب شكستن آن نگردد.

نقشهايي ايجاد شده توسط آب بر روي تخته سنگ

كه اين ابداع و تمهيدات براي افزايش مقاومت سد در جلگه خوزستان بي سابقه نيست و نمونه هاي از آن در بند بهمن دشت بزرگ بلوك عقيلي قابل مشاهده است.

در طول سد آبراهه هايي كه معلوم است جاي دريچه و محل ريزش آب سد به قسمت سفلاي آن بوده قابل مشاهده است.

سبك معماري سد شبيه سدهاي ساساني ست كه مانند بيشتر سدهاي منطقه هم براي انباشتن آب و هم براي عبور و مرور مورد استفاده قرار مي گرفته است و از روي آن مي توانستند از شهر يا منطقه دستوا به منطقه ديگر آمد و شد نمايند.

در كتاب فن و آبياري پل عظيم خدا آفريد در اهواز و پل بند خدا آفرين در شوشتر ذكر مي شود.

معرفی:

برخي از مورخين احتمال مي دهند اراضي معروف به ماهي بازان همان مكان قديمي شهر دستووا بوده كه شامل آثاري از دوره هاي اليمائيد، پارت و ساساني است و مدارج پيشرفت و تمدن را تا صدر اسلام طي نموده و از آن پس شايد به علت خراب شدن سد اصلي و آمدن سيل بصورت ويرانه اي در آمده و متروك گشته و تا كنون نيز مسكون نگرديده است.

منطقه ماهي بازان يا شهر دستوا از شمال به جنوب به طول 2 كيلومتر و از مشرق به مغرب در همين حدود حد فاصل بين دو رودخانه گرگر و داريون مي باشد.

رودخانه گرگر كه در اثر تغيير مسير، قسمت مهم آثار ماهي بازان را ويران نموده است احتمالا در اثر همان طغيان اوليه تغيير مسير داده و بيش از 500متر از محل اوليه در حاشيه اراضي ماهي بازان جلو رفته ودر نتيجه اين قسمت از آثار باستاني طعمه طغيان رودخانه شده و از بين رفته است.

بعد از جلگه دستوا در كنار شهر شوشتر و پس از بقعه علي كامديده ،در عرض يك دره ي گلين كه پيداست با دست ساخته شده و حفاري كرده اند تا مجراي رودخانه وبستر رود متناسب با فشار آب بوجود آيد، بقاياي يك بند قديمي باقي مانده است كه در زبان مردم شوشتر به بند ماهي بازان شهرت گرفته و سالخوردگان آن شهر آن را بند خدا آفرين هم مي نامند.

انتخاب اين محل و بريدن تپه ها به منظور هموار ساختن بستر رودخانه خروشان خود از عجايب كار آدمي است و قابل توجه است كه يك رشته سنگي محكم سرتاسر عرض بستر رودخانه را در برداشته وبرروي اين رشته سنگي محكم طبيعي، بنيان سد را گذاشته اند.

در تحفة العالم وجه تسميه خدا آفرين را اينگونه شرح مي دهد: در گذشته هر بنايي كه ساختمان آن از صخره هاي طبيعي سطح زمين بود، خدا آفرين ناميده مي شد.

متون تاریخی

-تذكره شوشتر تاليف سيد عبدالله جزايري

در يك فرسخي شهر بندي است خدا آفرين از سنگ خارا كه شكارگاه ماهي است مشهور به بند ماهي بازان و در اطراف آن آثار چرخاب بسيار است.

-تحفة العالم مير عبداللطيف خان شوشتري، صفحه 64

پايين تر در يك فرسخي شهر بندي است از سنگ خارا، خدا آفرين مشهور به بند ماهي بازان كه صيادان در آنجا شكار ماهي كنند و در اطراف آن آثار چرخابها نمايانند و آسياها تا حال هستند كه در طغياني آب سيل كه آسيابهاي شوشتر زير آب مي مانند مردم به آسيابهاي ماهي بازان آرد كنند و به سبب ارتفاع آن بند و آسيابها، آب سيل به آنها نمي رسد.