زمينه‌هاي شکل‌گيري شخصيت سياسي اسدالله علم

[tyjtfhdhr]

هنوز بيش از سه ماه از درگذشت محمدابراهيم خان علم سپري نشده بود که در اسفند سال 1323ش/1944م طي حکمي اسدالله علم، فرزند محمدابراهيم، که کمتر از 25 سال سن داشت، از سوي شاه به عنوان پيشخدمت مخصوص منصوب شد:

  

             پهلوي شاهنشاه ايران نظر به پيشنهاد جناب حسين علاء وزير دربار به موجب اين دستخط اسدالله علم را به سمت پيشخدمت مخصوص منصوب و مقرر مي‌داريم که در انجام وظايف محوله لازمه مراقبت و جديت را معمول دارد. کاخ مرمر به تاريخ دهم اسفند 1323. محمدرضا پهلوي[sup]1[/sup]

 

اين انتصاب حاکي از تداوم عمر سياسي خاندان علم بعد از مرگ محمد ابراهيم‌خان علم بود.

 

اسدالله علم در سال 1299ش/1920م، يعني همان سالي که کودتاي انگليسي سوم اسفند در ايران به وقوع پيوست، در شهر بيرجند متولد شد. برخي منابع تاريخ تولد وي را سال 1298ش/1919م ذکر مي‌کنند. اسدالله علم پنجمين فرزند از همسر چهارم محمدابراهيم علم بود. وي تحصيلات خود را در مقطع ابتدايي و دبيرستان در مدرسه شوکتيه در بيرجند به پايان برد و تحصيلات خود را تا درجه ليسانس در آموزشگاه عالي کشاورزي کرج ادامه داد و در تاريخ پنجم تيرماه 1321ش/1921م فارغ‌‌التحصيل شد.

 

به دليل نفوذي که در آن زمان خاندان علم در امور سياسي کشور داشتند، و در شرايطي که کشور در حال بحران و اغتشاش و ناامنيهاي ناشي از تداوم جنگ جهاني دوم بسر مي‌برد و نيروهاي اشغالگر در کشور حضور داشتند، اسدالله علم از خدمت سربازي معاف شد. مدارک موجود تاريخ معافيت علم را از خدمت سربازي بيستم آبان 1322/1943م نشان مي‌دهد.[sup]2[/sup]

 

زمينه‌هاي شکل‌گيري شخصيت سياسي اسدالله علم از زماني که هنوز در بيرجند به سر مي‌برد در حال تکوين بود، به ويژه هنگامي که پدرش محمدابراهيم علم در سال 1314ش/1935م از بيرجند به تهران احضار شد، اسدالله علم که در آن زمان حدود 15 سال داشت از طرف پدرش در بيرجند به سرپرستي امور وي در بيرجند گمارده شد. از سال 1314ش/1935م به بعد نامه‌نگاريهاي فراواني بين اسدالله علم و محمدابراهيم علم آغاز شد. در اين نامه‌ها پدرش او را در جريان تحولات سياسي، اجتماعي کشور قرار مي‌داد. پرونده‌هاي مربوط به اسناد اسدالله علم مشحون از انبوه نامه‌هاي رد و بدل شده علم و پدرش در اين زمان است. بنابراين اسدالله علم خيلي زود وارد مسائل سياسي شد، هر چند که در طي سال‌هاي غيبت پدرش از بيرجند و کناره‌گيري او از حکمراني باعث شده بود تا اسدالله علم هيچ‌گونه شغل سياسي و اداري در قاينات و سيستان نداشته باشد، اما به دليل نفوذي که طي ساليان متمادي پدرش در اين مناطق به دست آورده بود، اقتدار و نفوذ اسدالله علم نيز در بين مردم اين نواحي کاملاً آشکار و محرز بود.

 

اما از آنجا که عمدتاً سقوط رضا شاه از تخت سلطنت متعاقب سرپيچي او از دستورات انگستان صورت گرفته بود، اين کشور متقاعد شد تا دوستان و طرفداران منطقه‌اي خود را به شکل جدّي‌تري مورد حمايت قرار دهد. به همين دليل از اسدالله علم پشتيباني کرد، زيرا وفاداري خاندان علم، به خصوص محمد ابراهيم علم به انگلستان که تا آخر عمر وي ادامه داشت کاملاً براي انگلستان محرز و آشکار شده بود. و اکنون با روندي که تحولات سياسي کشور در پيش داشت انگلستان بيش از پيش به ياري خاندان علم چشم دوخته بود.

 

در ايران، دو خاندان، يکي خاندان علم در منطقه قاينات و سيستان، و ديگري خاندان قوام‌الملک شيرازي در فارس به سر مي‌بردند که هر دو در وابستگي و طرفداري از سياست بريتانيا در ايران سابقه‌اي بس طولاني داشتند. اين ارتباط و همسويي دو خاندان علم و قوام‌الملک در پيشبرد سياستهاي جديد انگلستان در ايران نقش حياتي ايفا کرد. اين همسويي به ويژه با وصلت دو خاندان علم و قوام‌الملک شيرازي استحکام بيشتر يافت. اسدالله علم در يک اقدام مصلحتي با دختر قوام‌الملک شيرازي به نام ملکتاج ازدواج کرد. پيوند سببي خاندان پهلوي و خاندان قوام‌الملک شيرازي اندکي پيش از اين در سال 1318ش/1939م با ازدواج اجباري اشرف پهلوي و علي قوام فرزند قوام‌الملک شيرازي عملي شده بود. ازدواج اسدالله علم و ملکتاج قوام که با دستور رضاشاه صورت گرفت روابط فيمابين سه خاندان را نزديک‌تر ساخت.

 

بنابراين پيش از آن که اسدالله علم رسماً وارد امور سياسي بشود با محمدرضا شاه آشنايي کامل پيدا کرده بود. اين آشنايي با ازدواج علم و ملکتاج نزديک‌تر شد و در دوران حضور علم در دانشکده کشاورزي کرج که حدود سه سال به طول انجاميد استحکام بيشتر يافت. اسدالله علم اولين آشنايي خود با محمدرضا پهلوي را هنگام ولايتعهدي وي مي‌داند که پدرش محمدابراهيم نيز در دربار رضاشاه داراي نفوذ زيادي بود و آن «روزي بود که ]محمدرضا پهلوي[ دنبال من ]اسدالله علم[ فرستاد تا از شهناز عکس بگيرم. من خيلي جوان بودم. چون من با علياحضرت اشرف ارتباط خانوادگي داشتم (شوهر او برادر زن من بود) کارت ورود به قصر را داشتم. شهناز فقط 5 يا 6 روزش بود».[sup]3 [/sup]

 

بنابراين دوستي و نزديکي محمدرضا پهلوي با اسدالله علم در دوران ولايتعهدي وي و حداقل يک سال قبل از خلع رضاشاه از سلطنت توسط انگليسيها، شکل گرفته بود؛ و خويشاوندي سببي ايجاد شده بين خاندان سلطنت و خاندان علم و خاندان قوام‌الملک شيرازي، اين حلقه‌ي اتصال را محکم‌تر کرده بود.

 

با چنين پيشينه‌اي بود که در سال 1323ش/1944م اسدالله علم سه ماه پس از مرگ پدرش و در حالي که فقط يک سال از محمدرضا شاه پهلوي جوان‌تر بود، انتصاب خود به مقام پيشخدمتي مخصوص شاه را با خوشوقتي پذيرفت:

 

... پدر و پدران گذشته بنده همواره به شاه‌پرستي معتقد بوده و به داشتن اين موهبه مفتخر بوده‌اند. فدوي نيز که با اين ترتيب بزرگ شده و بار آمده‌ام اين مرحمت شاهانه را افتخاري بزرگ دانسته و اميدوارم در کمال جان‌نثاري به انجام خدمات محوله قيام و اقدام نمايم ...[sup]4[/sup]

 

حکم انتصاب به پيشخدمتي مخصوص شاه در آخرين روز سال 1323/1944م، يعني در 29 اسفند از سوي استاندار استان نهم (استان خراسان) که در آن هنگام تصدي آن بر عهده «منصورالملک» بود، به اسدالله علم ابلاغ شد.[sup]5[/sup]

 

بدين‌ترتيب اسدالله علم که پيش از اين کارمند وزارت کشاورزي بود به درخواست وزارت دربار شاهنشاهي به آن وزارتخانه منتقل شد. حکم کارگزيني وزارت کشاورزي، تاريخ انتقال علم از آن وزارتخانه به وزارت دربار را اول مرداد ماه 1324/1945م نشان مي‌دهد.[sup]6[/sup]

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 

1. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 120ـ22ـ2ـ794ـ ع.

2. موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 117ـ22ـ2ـ794ـ ع.

3. مارگارت لاينگ. مصاحبه با شاه. ترجمه اردشير روشنگر، چاپ اول، تهران، نشر البرز، 1371. ص 91-92 .

4. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 129ـ22ـ2ـ794ـ ع.

5. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 120ـ22ـ2ـ794ـ ع.

6. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 34ـ22ـ2ـ794ـ ع.