دین و اخلاق

[bOoOoOy]

 دین در ابعاد گوناگونی هم چون پی ‏ریزی نظام ارزشی، فراهم آوردن ضمانت اجرایی و تقویت انگیزه درونی به یاری اخلاق می ‏شتابد و آدمیان را به تهذیب و تزكیه روحی فرا می‏ خواند. پیوند دین و اخلاق از زوایای گوناگونی قابل بررسی است و نویسنده در این نوشتار به نقد دیدگاهی پرداخته كه از تقابل دین و اخلاق سخن می‏ گوید و اخلاق دینی را تعبیری خود متناقض می‏ خواند. رابطه دین و اخلاق یكی از مباحث دراز دامنه و با پیشینه‏ای چند هزار ساله است(1) كه در دهه‏ های اخیر نیز از زوایای گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
برخی دین و اخلاق را به یكدیگر فرو كاسته، عبادت و بندگی را جز خدمت‏ خلق ندانسته ‏اند. گروهی اخلاق را بخشی از دین به شمار آورده و پاره‏ ای دیگر دین را در اخلاق گنجانده ‏اند.(2) برخی بر این باورند كه با كنار رفتن دین، اخلاق نیز رخت‏ بر می ‏بندد و اگر خدایی نباشد، همه چیز روا خواهد بود؛ و گروهی دیگر اعتقاد به خدای ادیان توحیدی را ویرانگر اخلاق می شمارند. به هر حال، بسیاری از دینداران، نزاع دین و اخلاق را ظاهری می ‏دانند و برای برطرف ساختن آن، راه‏كارهایی كم و بیش مشابه با آنچه در سایر ابعاد تعارض عقل و وحی مطرح گشته است، ارائه می ‏دهند.(3) اما برخی از ایمان گرایان مسیحی این تعارض را واقعی و اجتناب‏ ناپذیر می‏شمارند و ایمان دینی را فراتر از اخلاق می‏ خوانند. كی یركگارد (1813- 1855 م) بزرگ‏ترین شخصیتی است كه از این زاویه مورد توجه قرار گرفته و كتاب «ترس و لرز» او بیانگر این دیدگاه به شمار آمده است.(4) قهرمان اصلی این كتاب، ابراهیم(ع) است كه در سنین كهن سالی ماموریت می ‏یابد تا فرزندی را كه پس از سال‏ها انتظار بدو بخشیده ‏اند، به دست‏ خود قربانی كند.«و خداوند ابراهیم را امتحان كرد و به او گفت: اسحاق(5) ، تنها پسرت را كه دوستش می‏ داری برگیر و به وادی موریه برو، و در آنجا او را برفراز كوهی كه به تو نشان خواهم داد قربانی کن‏». بدین گونه همه چیز از دست رفته بود، وحشتناك ‏تر از آنكه اگر هرگز نمی ‏بود! پس خداوند فقط ابراهیم را به بازی گرفته بود! او با معجزه خویش محال را تحقق بخشیده بود و اكنون آن را نابود می‏ كرد. این بی‏ گمان دیوانگی بود، اما ابراهیم بر آن نخندید.... هفتاد سال انتظار مؤمنانه، شادی كوتاه تحقق انتظار، كیست كه عصای پیرمرد را می ‏رباید؟ كیست كه می‏ خواهد پیرمرد به دست‏ خود آن را بشكند؟... آیا هیچ رحمی بر این سالخورده ارجمند یا بر آن كودك معصوم روا نیست؟(6) آری، «از دیدگاه اخلاقی... پدر باید پسرش را دوست‏ بدارد، اما این رابطه اخلاقی در مقابل رابطه مطلق با خدا به مرتبه‏ ای نسبی تنزل یافته است.»(7) و چنین بود كه ابراهیم، این شهسوار ایمان، بدون هیچ تردیدی كارد را بر گلوی فرزندش گذاشت و با این كار، «از كل حوزه اخلاق فراتر رفت‏».(8) این سخن بدان معنا است كه انسان مؤمن، با خدایی در ارتباط است كه «خواسته هایش مطلق است و با سنجه‏ های عقل بشری سنجیدنی نیست‏».(9) تقابل دین و اخلاق هر چند خداباورانی هم چون كی یركگارد را از جاده ایمان خارج نمی ‏سازد؛ رهزن اندیشه بسیاری از خردورزان می‏ گردد و اگر چاره درستی برای آن فراهم نیاید، به اخلاق دین زدایی شده (سكولار) می ‏انجامد. كسانی كه از اخلاق سكولار جانبداری می ‏كنند، اخلاق دینی را دارای كاستی ‏ها و پیامدهای ناگواری دانسته ‏اند كه اینك به مهم‏ ترین آن‏ها اشاره می‏كنیم.