از صراط مستقیم تا صراط حمید

[✘ றДƬДᗡØЯЄ ✘]

در مقاله حاضر نویسنده با تشریح معنی و مفهوم کمال و تمام، از وجود آداب درکنار احکام و آموزه های عقلی و دینی سخن گفته و بر گزینش برترین ها در همه زمینه ها تاکید می کند. اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.
این گونه نیست که راه کمالی تنها یک راه باشد؛ زیرا راههای کمال گاه راه ناتمامی نیز خواهدبود ولی گاه از ویژگی تمامیت نیز بهره مند می شود. بدین جهت از آن به راه برتر یاد می شود؛ زیرا از دو ویژگی کمال وتمام برخوردار است.
واژه کمال در برابر ناقص قرار می گیرد. به این معنا اگر چیزی از اجزایش ناقص باشد دیگر کامل نیست. به عنوان نمونه اسلام، مجموعه ای از آموزه های بینشی و نگرشی است که در قالب معارف و احکام حقوقی و اخلاقی شکل نهایی یافته است. اگر بطور مثال ولایت که جزیی از اجزای اسلام است، درمیان معارف و احکام آن نباشد، اسلام دینی ناقص خواهدبود. از این رو با آمدن فرمان الهی در نصب امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان نخستین ولی الله و امام معصوم ازچهارده معصوم(ع)، خداوند سخن از اکمال دین به میان می آورد، زیرا این نقص عمده و اساسی از دین اسلام برطرف شده است.
اما تمامیت به این است که چیزی از همه جنبه ها و جهات در اوج قرارگیرد. به این معنا که اگر برای چیزی ازظرفیت صد به عنوان نهایت آن سخن گفته شود، این چیز همان صد را دارا باشد به گونه ای که فراتر و برتر ازآن قابل تصور نباشد. این جاست که از تمامیت آن چیز سخن به میان می آید.
زمانی که ولایت امیرمؤمنان علی(ع) به طور رسمی در عید غدیرخم ابلاغ شد و آن حضرت(ع) این منصب را از سوی خداوند توسط حضرت محمد(ص) به دست آورد، دین اسلام به تمامیت خود رسید، زیرا دیگر نه تنهاکم و کسری نداشت، بلکه در اوج نهایی خود قرارگرفت، به گونه ای که نمی توان تصوری برتر از اسلام ولایی داشت. (مائده، آیه۳)
به سخن دیگر، اگر شخص با شهادتین مسلمان می شود و از کفر بیرون و به دایره اسلام و مسلمانی وارد می شود، با پذیرش ولایت امیرمؤمنان(ع) به عنوان نخستین ولی الله به دایره ایمان وارد می شود. این گونه است که اسلام ولایی، او را به دایره ایمان خاص وارد می کند که دیگران بیرون از آن خواهندبود، هرچند که شخص هم چنان با عدم پذیرش اسلام ولایی از دایره اسلام عام بیرون نمی رود و مسلمان باقی می ماند. با این همه نمی توان چنین شخصی را مصداق آیه دارنده اسلام کامل و تمام دانست. البته ناگفته نماند که ایمان به ولایت امیرمؤمنان علی(ع) به معنای ایمان به همه امامان معصوم(ع) است؛ زیرا انکار هریک به معنای انکار همگی است.


عقل و دل
اگر به آموزه های عقل نگاه کنیم، مجموعه ای از احکام را می یابیم که از آن به عنوان احکام مستقل عقلی یاد می شود. این احکام به شکل احکام حقوقی و اخلاقی خودنمایی می کند که برخاسته از منشایی چون زشت و زیبا وخوب و بد است. آن دسته که درجایگاه خوب و بد عقلانی قرارمی گیرند به عنوان احکام حقوقی از دیگر احکام جدا می شوند. دسته دیگری که درجایگاه زشت و زیبا قرار دارند، به عنوان احکام و باید و نبایدهای اخلاقی دسته بندی می شوند.
اما در همین احکام عقلانی می توان، دسته دیگری از آموزه ها را یافت که در شکل باید و نبایدهای ظریف تر دسته بندی شده و به عنوان آداب از آن ها یاد می شود. آداب بیش از آن که عقلانی باشد، با دل و عواطف و احساسات ارتباط دارد و برخاسته از سلایق انسانی است.
ما همواره با مجموعه ای از باید و نبایدهایی آشنا هستیم که تحت عنوان آداب دسته بندی شده اند. به عنوان نمونه از آداب سفره، آداب مهمانی، آداب شاگردی، آداب قرائت قرآن، آداب توبه و مانند آن سخن به میان می آید. این مجموعه، به ظرایف و نکات لطیفی اشاره می کند که رعایت آن نه تنها خوب و بایسته است، بلکه شایسته و زیباست. در این مجموعه توجه، بیش از آن که به بد و خوب امری باشد به زشت و زیبای عمل است؛ زیرا تولیدکنندگان آداب می خواستند برتر از دست یابی به کمال به تمامیتی در آن امر برسند و پس از دست یابی به خوب و باید عملی، زیبایی و شایستگی آن را نیز داشته باشند. این گونه است که اگر برای قرائت قرآن تنها در احکام به طهارت به عنوان یک باید توجه دارند، به رو به قبله نشستن، در دست گرفتن قرآن، حضور قلب، دوزانوی ادب نشستن، استماع و گوش دادن دقیق، تدبر و دقت در الفاظ و مفاد آیات و مانند آن به عنوان آداب قرائت قرآن نیز توجه می دهند تا این گونه افزون بر خوبی و بایدی به زیبایی و شایستگی نیز برسند. بنابر این، اگر کسی به تمام احکام و آداب قرائت قرآن توجه کند و آن را به جا آورد، افزون بر بایستگی به شایستگی امر توجه یافته و افزون بر خوب به زیبایی نیز دست یافته است. از اینرو هم کمال آن را دارد و هم تمام آن را به دست آورده است.


راه برتر، راه ستوده
در آموزه های قرآنی، مواردی دیگر برای کمال و تمام بیان شده است. از جمله می توان به مساله صراط مستقیم اشاره کرد. براساس آموزه های قرآنی صراط مستقیم همان اسلام و مجموعه معارف و احکام آن است. کسی که تمام آموزه های اسلامی را بپذیرد و بدان پای بند باشد، در صراط مستقیم است که در معنای همان باید و خوب است. اما فراتر از این خوب می توان به راه برتری دست یافت که در قرآن از آن به راه حمید و ستوده تعبیر شده است که در معنا و مفهوم تمامیت راه مستقیم است.
اگر در صراط مستقیم از حقوق و احکام سخن به میان می آید وکف اسلام و ایمان، مجموعه ای باید و نبایدها و اطاعت به عمل بدان است. سطح تمام آن، صراط حمید و ستوده است. در این سطح تمام، رفتار مومنان به گونه ای است که زیبایی آن، بیننده را به وجد می آورد و ستایش را به اوج می رساند.
در این جا دیگر سخن از خوب و بد تنها نیست، بلکه زشت و زیبا نیز می باشد. بنابر این اگر تا پیش از این تنها سخن از حقوق همسران بود، در این مرتبه سخن از احسان و عفو و گذشت همسران می شود. اگر تا پیش از این تنها مدار و محور، تعیین حدود و مقررات و قوانین زناشویی است، از این پس سخن از مودت و محبت و عشق میان ایشان است که زندگی خانوادگی را مدیریت می کند. اگر پیش از این عقل و شریعت و قانون حکومت می کرد، از این جا دیگر، دل و زیبایی و شایستگی هاست که حکومت می کند.
اگر پیش از این سخن از بد و خوب کلام و گفتار بود، از این پس سخن از زشت و زیبای کلام است. اگر پیش از این خداوند به کلام متین، خوب و مانند آن دعوت می کرد و فرمان می داد، از این پس به سوی پاکیزگی در سخن، دعوت و هدایت می کند. این گونه است که هدایت از صراط مستقیم به صراط حمید تبدیل می شود. پس انسانی می جوید که تنها دارای پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک نباشد، بلکه در همان مراحل چنان پاکیزه سخن بگوید و رفتار نماید که شایسته ستایش باشد. این همان راه برتری است که خداوند در آیه ۲۴ سوره حج بیان می کند و از مومنان می خواهد تا در این راه برتر گام بردارند و چنان پاکیزه بیندیشند و سخن بگویند و رفتار نمایند که مورد ستایش قرار گیرند. این همان تمامیت پس از کمالی است که انسان مومن باید در جست وجوی آن باشد. آثار چنین راه برتری، نگاهی زیباشناسانه به هستی، گفتار و کردار و عمل در چارچوب های زیباشناختی دل است که در شکل آداب فراتر از احکام حقوقی و اخلاقی است. این گونه است که افزون بر راه مستقیم و خوب و بایسته به راهی برتر و زیبا و شایسته ای می رسیم که در کمال خود در اوج تمامیت و نهایت است. بنابر این همه چیز هستی، نه تنها خوب و کامل است بلکه زیبا و تمام است.
البته این درخواست انتخاب مسیر برتر در میان همه راه های راست و درست، همواره در هر زمانی از سوی خداوند تکرار شده است. از گزارش آیه ۱۴۵ سوره اعراف چنین بر می آید که حتی یهودیان موظف بودند تا در میان راه هایی که در تورات برای ایشان مشخص شده، به نیکوترین و بهترین آن ها عمل کنند. از این رو می فرماید: و کتبنا له فی الالواح من کل شیء موعظه و تفصیلا لکل شی ء فخذها بقوه و امر قومک یاخذوا باحسنها، برای موسی در الواح تورات از هر چیزی پندی وموعظه ای و تفصیل هر چیزی را نگاشتیم. پس آن را با تمام قدرت بگیر و مردمانت را فرمان ده تا بهترین آن را بگیرند و عمل کنند.
بنابر این، انتخاب بهترین راه، فرمان حضرت موسی (ع) از سوی خداوند به قوم یهود بود. چنان که فرمان خداوند به مسلمانان نیز این است که راه برتر را برگزیند و حتی میان خوب و خوب تر، زیبا و زیباتر، پسندیده و پسندیده تر، پاک و پاک تر، ترها و ترین ها را برگزیند.