شیوه وضو گرفتن پیامبر(ص)

[✘ றДƬДᗡØЯЄ ✘]

اختلاف در چگونگی انجام برخی فرائض دینی بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام در بین مسلمانان رخ نمود، برخی افراد با اتکا به اجتهاد خود، در برابر فرامین و دستورات الهی قد بر افراشتند، و به بیراهه رفتند.
یکی از مباحثی که از دیرباز مورد اختلاف شیعه و سنی بوده، شیوه مسح نمودن پا هنگام وضو بوده است؛ آیت الله العظمی سبحانی با استناد به متون دینی به این سوال پاسخ داده است.


چرا شیعیان به جای شستن، پاها را مسح می کنند؟
پاسخ: مسح پاها در وضو پشتوانه قرآنی و حدیثی دارد، اکنون هر دو را به صورت موجز بیان می کنیم:
ظاهر آیه ششم سوره مائده حاکی از آن است که انسان نمازگزار به هنگام وضو دو وظیفه دارد: یکی شستن (در مورد صورت و دست) و دیگری مسح (در مورد سر و پاها). این مطلب از تقارن و مقایسه دو جمله زیر روشن می شود:
۱) « فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیدیَکُمْ إِلَی المَرافِق»;
۲) «وَ امْسَحُوا بِرُؤسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الکَعْبَیْنِ».
چنانچه ما این دو جمله را به فرد عرب زبانی که ذهن او مسبوق به اختلافات فقهی نباشد ارائه کنیم، بی تردید خواهد گفت که طبق این آیه، وظیفه ما نسبت به صورت و دست، شستن; و نسبت به سر و پاها، مسح است.
از نظر قواعد ادبی، لفظ «أرجلکم» باید عطف بر کلمه «رؤسکم» باشد که نتیجه آن همان مسح پاهاست، و نمی توان آن را بر لفظ پیشین «وأیدیکم» عطف کرد که نتیجه آن شستن پاها می باشد؛ زیرا لازمه آن این است که میان معطوف «وَأرجلکم» و معطوفٌ علیه «وأیدیکم» جمله معترضه ای «فامسحوا برؤسکم» قرار گیرد، که از نظر قواعد عربی صحیح نیست و گذشته از این مایه اشتباه در مقصود می باشد.
علمای امامیه در تحقیق مفاد آیه وضو بحث های گسترده ای دارند که طبرسی در مجمع البیان به برخی از آنها اشاره کرده است.[۱]
سلطه ها و حکومت ها بیشترین تأثیر را در تغییر حکم مسح پاها داشتند، بالاخص حجاج بن یوسف که اصرار می ورزید باید پاها شسته شود، زیرا آلودگی پاهای نمازگزاران که غالباً پا برهنه بودند، بسیار ناراحت کننده بود


ریشه اختلاف
بی تردید ظاهر آیه، حاکی از آن است که وظیفه نمازگزار به هنگام وضو، مسح پاهاست، و مفاد آیه، دو کلمه بیش نیست:
۱) غسلتان: شستن دستها و صورت.
۲) مسحتان: مسح بر سر و پاها.
هرگاه از ابن عباس در مورد کیفیت وضو می پرسیدند، او در پاسخ می گفت:
نزلَ القرآنُ بالمسح: وحی الهی بر مسح بر پا وارد شده است.
و نیز می گفت:
« مردم اصرار بر شستن کردند، در حالی که مسح فرمان داده شده است».[۲]
ولی باید دید چگونه این اختلاف با ظهور آیه در مسح پدید آمد، از بررسی روایات و تاریخ تشریع وضو به دست می آید که دو عامل سبب پیدایش انحراف از ظاهر آیه شده است:
۱) سلطه ها و حکومت ها
سلطه ها و حکومت ها بیشترین تأثیر را در تغییر حکم مسح پاها داشتند، بالاخص حجاج بن یوسف که اصرار می ورزید باید پاها شسته شود، زیرا آلودگی پاهای نمازگزاران که غالباً پا برهنه بودند، بسیار ناراحت کننده بود.
انس بن مالک، از اصحاب پیامبر(ص) که عمری طولانی داشت، مدتی در کوفه زندگی می کرد. به وی خبر دادند که حجاج می گوید: فاغسِلوا بطونَهما وظهورَهما : ظاهر و باطن، پاها را بشویند، وقتی وی این جمله را شنید، سخت شورید و گفت: صَدَق اللّهُ وکَذِبَ الحجّاجُ قال اللّه تعالی: «وَامْسَحُوا بِرُؤسِکُمْ وَأَرْجُلَکُم».[۳]
دعوت مردم بر شستن پا از طرف اموی ها بسیار جدی و سرسختانه بود به گونه ای که فقیهان معاصر، جرأت مخالفت نداشتند.
احمد بن حنبل از اصحاب رسول خدا(ص) از ابومالک اشعری نقل می کند که وی به بستگان خود گفت: همدیگر را خبر کنید تا من نماز رسول خدا را برای شما بخوانم، وقتی همگان گرد آمدند، وی گفت : در میان شما بیگانه ای نیست؟ گفتند: خیر، وی ظرف آبی طلبید، پس از شستن دهان و بینی، سه بار صورت و دست ها را شست، آنگاه بر سر و روی پا مسح کشید و نماز گزارد.[۴]
۲) تقدیم مصلحت اندیشی بر ظهور آیه
تقدیم مصلحت بر نص قرآنی وحدیث پیامبر، اساس بسیاری از بدعت ها است و ما به قسمتی از آنها در کتاب خاصی به نام «بدعت» اشاره کرده ایم، اتفاقاً همین نظریه، انگیزه عدول از مسح و روی آوردن به غسل شده است.
ابوبکر رازی، معروف به جصاص( ۰۵ـ ۷۰) در کتاب «احکام القرآن» می نویسد: آیه وضو از نظر وجوب مسح یا غسل، مجمل است، لازمه احتیاط این است که پاها شسته شود؛ زیرا در این صورت، هر دو احتمال انجام می گیرد.[۵]
ادعای اجمال در آیه با هدف آن که در مقام بیان وظیفه است، سازگار نیست; به علاوه اگر بنا بر احتیاط باشد، باید دوباره وضو گرفته شود، زیرا ماهیت مسح با غسل متفاوت است.
مؤلف «المنار» از جمله کسانی است که ظهور آیه در لزوم مسح بر پا را انکار نمی کند، ولی از طرف دیگر می گوید: تر کردن پاهای کثیف و آلوده چه سودی دارد؟![۶]
او از یک نکته غفلت کرده که آیه وضو تنها از آنِ بدوی ها و انسان های غیر نظیف نیست، بلکه وحی الهی شهری و بدوی را همزمان شامل می شود و این نور الهی تا روز رستاخیز تابنده است.
جا دارد از مؤلف المنار بپرسیم: مسح بر سر، با یک انگشت (که شافعی آن را کافی می داند)، چه سودی دارد؟ به چه دلیل یکی از آن دو، جایز و عقلانی و دیگری نامشروع معرفی می شود؟ گذشته از این، وضو تنها نظافت نیست بلکه آمیخته با عبادت است، نظیف ترین افراد باید برای نماز وضو بگیرند، و انسان غیر نظیف هم باید ابتدا پاها را بشوید و سپس وضو بگیرد. تا این جا گفتگوی ما مربوط به آیه ای از قرآن بود، اکنون دلایل مسح را در روایات مطرح می کنیم:
رفاعة بن رافع از اصحاب رسول خدا (ص)، از آن حضرت چنین نقل می کند: پیامبر بر سر و پاها، تا دو برآمادگی مسح می کشید


روایات مسح از پیامبر گرامی(ص)
شاید برخی تصور کنند که در کتب اهل سنت، روایتی از پیامبر درباره لزوم مسح بر پا وارد نشده است، در حالی که با یک بررسی، بیش از سی روایت یافتیم که بسیاری از آنها بیانگر وضوی رسول خدا و اصحاب او است.
دلالت روشن آیه وضو بر لزوم مسح و روایات چشم گیر در این مورد، ایجاب می کند که فقیهان اهل سنت در این مسأله تجدید نظر کنند و از این طریق گامی به سوی وحدت در رفتار بردارند و در این مورد از گروه کثیری از بزرگان صحابه و تابعان که وضوی آنان بر اساس مسح برپا بود، پیروی کنند، اکنون اسامی برخی از آنان را در این جا می آوریم:
۱) امام علی بن ابی طالب(ع) فرمود: «رَأیتُ رَسُولَ اللّهَ یمسَحَ ظاهَرهما».[۷]
۲) جابر بن عبداللّه گوید: امام محمد بن علی بن الحسین(ع) معروف به باقرالعلوم که عظمت و جلالت علمی و فقاهت او مورد اتفاق همگان است[۸] ـ به من فرمود: «اِمسَح عَلی رَأْسِکَ وَقَدَمَیکَ»، «بر سر و پاهایت مسح بکش».[۹]
۳) بسر بن سعید می گوید: عثمان وضو گرفت و بر سر و پاها سه بار مسح کشید و گفت: رسول خدا این چنین وضو می گرفت.[۱۰]
۴) حمران بن أبان ـ غلام عثمان ـ از او نقل می کند : پیامبر خدا(ص) پس از شستن صورت و دست، بر سر و پاها مسح می کشید.[۱۱]
۵) عبداللّه بن زید مازنی، معروف به ابن عماره می گوید: پیامبر وضو گرفت و «مسح رأسه ورجلیه»; سر و پاهایش را مسح کشید.[۱۲]
۶) عبداللّه بن عباس، پیوسته می گفت: إنّ الوضوء غسلتان ومسحتان.[۱۳]
۷) عامر الشعبی، می گفت: اساس وضو را دو شستن و دو مسح کشیدن تشکیل می دهد و لذا در تیمم بدل از وضو، مواضع شستن برای تیمم محفوظ مانده و جایگاه مسح الغاء شده است.[۱۴]
۸) رفاعة بن رافع از اصحاب رسول خدا (ص)، از آن حضرت چنین نقل می کند: پیامبر بر سر و پاها، تا دو برآمادگی مسح می کشید.[۱۵]
۹) ابو مالک اشعری، صحابی رسول خدا ، به عشیرة خود وضوی رسول خدا را آموزش داد و در پایان بر روی پاها مسح کشید.[۱۶]
۱۰) رفاعة بن رافع، صحابی رسول خدا (ص)، از آن حضرت نقل می کند که فرمود:
«نماز هیچ یک از شما پذیرفته نمی شود تا وضوی کامل بگیرد، صورت و دست ها را بشوید و سر و پاها را تا دو برآمادگی مسح کند».[۱۷]
ما از میان اعلام صحابه و تابعان به ذکر ده نفر اکتفا کردیم، اسامی شخصیت هایی که مسح بر سر را از پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعان نقل کرده اند، در کتاب «الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف»، ج۱، ص ۵۶ ـ ۹۵ وارد شده است.

پی نوشت ها :
[۱] . مجمع البیان:۲/۱۶۳ـ ۱۶۷; الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف:۱/۱۰ـ۴۰.
[۲] . الدر المنثور:۳/۱ـ۴.
[۳] . تفسیر طبری:۶/۸۲، تفسیر قرآن ابن کثیر:۲/۲۰.
[۴] . مسند احمد:۵/۳۴۲; معجم کبیر طبرانی:۳/۲۸، شماره ۳۴۱۲.
[۵] . احکام القرآن:۲/۳۴۶.
[۶] . المنار:۶/۲۳۴،
[۷] . مسند احمد:۱/۱۵۳، شماره۷۳۹، و ص ۱۸۳ شماره ۹۱.
[۸] . تذکرة الحفاظ:۱/۱۲۴.
[۹] . تفسیر طبری:۶/۸۲.
[۱۰] . مسند احمد:۱/۱۰۹، حدیث ۴۸۹.
[۱۱] . کنزالعمال:۹/۴۳۶، شماره ۲۶۸۶۳.
[۱۲] . کنزالعمال:۹/۴۵۱، حدیث ۲۶۹۲۲.
[۱۳] . تفسیر طبری:۶/۸۲.
[۱۴] . تفسیر طبری:۶/۸۲.
[۱۵] . سنن ابن ماجه:۱، حدیث ۴۶۰; سنن نسائی:۲/۲۲۶.
[۱۶] . مسند احمد:۵/۳۴۲.
[۱۷] . مستدرک حاکم:۱/۲۴۱.
فرآوری : زهرا اجلال