خواب اشفته نفت نغد شد

[~ERFAN~]

داریوش رحمانیان، استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران در نشست نقد و بررسی کتاب «خواب آشفته نفت (دکتر مصدق و نهضت ملی ایران)» گفت: این کتاب در حوزه تاریخ نفت و شناخت ساختارهای جامعه ایرانی از بااهمیت‌ترین کتاب‌هاست اما متاسفانه به دلیل نقدهای غلوآمیز و افراط و تفریط در حوزه تاریخ معاصر به‌درستی بررسی نمی‌شوند.
نشست نقد و بررسی کتاب «خواب آشفته نفت (دکتر مصدق و نهضت ملی ایران)» با حضور محمدعلی موحد، نویسنده کتاب، حمید احمدی، عضو هیات علمی و دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، داریوش رحمانیان، استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران و گروه بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان حوزه تاریخ، دوشنبه (9 اردیبهشت‌ماه) از سوی انجمن علمی دانشجویان تاریخ دانشگاه تهران در تالار باستانی پاریزی این دانشگاه برگزار شد.
داریوش رحمانیان با اشاره به نقد‌هایی که درباره کتاب شده است، اظهار کرد: تاکنون نقد درستی از این کتاب نشده و غلو کردن در تاریخ معاصر که نوعی افراط و تفریط است به این حوزه آسیب می‌رساند. این کتاب بسیار بااهمیت است و نمی‌توان تاریخ معاصر را بدون مساله نفت مطالعه کرد، همچنین برای شناخت ساختارهای سیاسی، اقتصادی و دیگر حوزه‌ها باید به تاثیر نفت بر آن‌ها نیز آگاهی داشت.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران افزود: در کتاب چند موضوع وجود دارد که با نوع بیان و تحلیلی که بر آن‌ها نوشته شده، مخالفم. نخست، نوع استفاده از یادداشت‌های کاظم حسیبی از بنیانگذاران جبهه ملی و از مشاوران مصدق، همچنین ارجاع‌های بسیاری در متن که به آن‌ها شده است. مساله دیگر درباره موضوع 30 تیرماه و این‌که چه اطمینانی به آمدن قوام بود و اصولا آیا در آن برهه تفاوتی میان مصدق و قوام وجود داشت؟

رحمانیان بیان کرد: رفراندومی که برای مجلس هفدهم انجام شد، خسارت بسیاری به روند دموکراسی و جامعه مدنی ایران زد. از دیگر مسایلی که در کتاب مطرح شده، آخرین پیشنهاد نفتی انگلیس و آمریکا به مصدق و رد آن از سوی وی است. همچنین مساله انتصاب پسرعموی مصدق، سرتیپ دفتری به ریاست شهربانی تهران که بسیار عجیب به‌نظر می‌رسد.

«خواب آشفته نفت» منبع مهمی درباره ملی شدن صنعت نفت است
حمید احمدی نیز در این نشست گفت: «خواب آشفته نفت» از آن جهت که موحد از همان روزهای نخست در خرمشهر و آبادان درگیر بحث‌های مطبوعاتی و حقوقی نفت بوده، از منابع بسیار بااهمیت در حوزه تاریخ نفت ایران به‌شمار می‌رود. کتاب جدید و به‌روز و جامع است و نکته‌های تازه‌ای به دست می‌دهد. به لحاظ نگرش، توازنی میان نظرهای موافق و مخالف ایجاد کرده و تحلیلی انتقادی براساس مدارک و مستندات است.

وی افزود: سازماندهی چنین برنامه‌ای مانند کودتا کاملا سازماندهی شده بود و در منابع مختلف از تقسیم پول‌هایی صحبت می‌شود که از سوی برادران رشیدیان در میان افرادی توزیع شده که به خیابان‌ها ریخته‌اند و در ایجاد اغتشاش و دادن شعار بر ضد مصدق روی آورده‌اند. این‌که گفته می‌شود چرا مصدق مقاومت نکرد؟ یا سوال‌هایی مانند دلیل مشارکت نکردن حزب توده، به این دلیل است که مصدق می‌دانست مقاومت بی‌فایده است و جبهه ملی نیز از هم پاشیده شده بود. از سوی دیگر مصدق در شهربانی و ارتش نیز نفوذی نداشت تا بتواند کاری از پیش ببرد. همچنین حزب توده در آن دوران قدرتی برای مقابله نداشت.

دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در پایان سخنانش گفت: انتقاد از هر کتابی اجتناب‌ناپذیر است اما تحلیل متوازن همان چیزی به‌شمار می‌رود که نسل جدید چشم به آن دوخته تا سوال‌هایش را پاسخ دهد. به هر حال به‌نظر می‌رسد نداشتن کتابنامه و فهرست منابع در کتاب از ایرادهایی است که امیدوارم در چاپ‌های بعدی به آن افزوده شود.

این کتاب تحلیل‌هایم از جریان ملی شدن صنعت نفت است
محمدعلی موحد در آغاز این نشست با اشاره به روز نهم اردیبهشت‌ماه که سالروز تصویب قانون اجرایی ملی شدن صنعت نفت به شمار می‌رود، گفت: نهضت ملی نفت از دو نظر برای ایرانیان بااهمیت است. از یک‌سو به‌عنوان صنعتی جدید، پنج سال پس از نخستین اکتشاف نفت در سال 1859 در پنسیلوانیای آمریکا، در ایران نیز نخستین امتیازها به غربیان داده شد. تا اوایل قرن بیستم هنوز خبری از اثر و نفوذ نفت در جامعه جهانی خبری نبود. پس از جنگ جهانی اول درگیری بشر بر سر نفت آغاز شد و تاکنون ادامه دارد.

نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» ادامه داد: از سال 1901 که امتیاز دارسی امضا شد تا قرارداد 1919، کودتا، آمدن و رفتن رضاشاه، نهضت ملی صنعت نفت ایران، کودتای 28 مردادماه 1332 و بسیاری وقایع که در ایران رخ می‌دهد همگی تاثیر گرفته از نفت است. ایران علاوه‌بر گرفتاری‌های داخلی مانند گستردگی بسیار دستگاه‌های دولتی و اقتصاد دولتی، همچنین نفوذی که در دستگاه‌های دیگر دارد باعث آشفتگی بسیار می‌شود. نفت در خارج از ایران و دیگر کشورهای نفت‌خیز نیز در تمام ساحت‌های زندگی مردم نفوذ کرده و مشکلاتی به‌وجود آورده است.

موحد بیان کرد: کتاب «خواب آشفته نفت» به‌دلیل این‌که روایت یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ ایران است با نظرهای مخالف و موافق بسیاری روبه‌رو شد. از سوی دیگر روایت تاریخ و تحلیل آن در نظر هر فرد با دیگری متفاوت است. من در این کتاب دیدگاهم را تشریح کردم. در ایران ملی شدن صنعت نفت تنها راهی بود که کشور را از چنبره قراردادی که دولت، مجلس و شاه امضا کرده بودند و به استناد آن دست خارجیان بر تمام عرصه‌های مملکت دراز بود، نجات می‌داد.

این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: در سال‌های اخیر شبهه‌هایی به بحث کودتای 1332 وارد کرده‌اند که با انتشار اسناد سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) و خاطرات دو مامور اطلاعاتی درباره این کودتا برطرف شده‌اند. از سوی دیگر شاه در کتاب‌های «ماموریت برای وطنم» و «در پاسخ به تاریخ» درباره جریان این کودتا به‌گونه‌ای می‌نویسد که براندازی دولت مصدق جز با اعمال قدرت راه دیگری ندارد.

باید از «خواب آشفته نفت» درس بگیریم
در پایان این نشست، مجید تفرشی، تاریخ‌نگار و سندپژوه به بیان سخنانی پرداخت و گفت: امسال در شصتمین سالگرد کودتای 28 مردادماه کتابی از «یرواند آبراهامیان» منتشر شده که در تقابل با نوشته‌های موحد است. در هر حال دولت مصدق خواه‌ ناخواه، سقوط می‌کرد چرا که قدرت‌های غربی درصدد براندازی وی بودند.

این پژوهشگر تاریخ افزود: دوره مجلس هفدهم شورای ملی از بدترین دوره‌های انتخابات به‌شمار می‌رود و در این دوره تنها یک‌صدم درصد رای مخالف داده شد و در طول تاریخ هیچ رفراندومی در روزهای مختلف و متفاوت در شهرهای دیگر و تهران برگزار نشده بود. اسناد و گزارش‌های بسیاری این انتخابات را مردود دانسته‌اند. از سوی دیگر، نقش دبیران شرقی سفارت در این پژوهش نادیده گرفته شده اما آن‌ها نقش بسیاری در فراهم کردن بسترهای اجتماعی و مردم برای کودتا 28 مردادماه 1332 ایفا کردند.

این پژوهشگر مطالعات معاصر ایران بیان کرد: در آن دوره سه رویداد بزرگ جهانی رخ داد. نخست درگذشت استالین و درگیر شدن داخلی در شوروی که باعث شد این قدرت از مسایل ایران در آن برهه دور بماند. در انگلیس، روی کارآمدن چرچیل و در آمریکا نیز به‌قدرت رسیدن آیزنهاور، تغییراتی در سیاست‌های این سه به‌وجود آورد.

تفرشی در پایان سخنانش گفت: در 60 سال گذشته آیا توجه شده که مصدق اپوزیسیون قانونی و معقولی داشته است؟ و شاخصه‌های یک اپوزیسیون سالم چیست؟ درباره اسناد تاریخی بدون منبع نباید نظری داد و این در برخی مطالعات و مقاله‌ها حتی در خارج از ایران نیز دیده شده است. به‌هر حال کتاب محمدعلی موحد یک نکته بسیار مهم دارد و این‌که در مناقشه و چالشی بین‌المللی، دولت مصدق نباید راه‌های مذاکره را می‌بست تا طرف‌های مذاکره ایران را غیرقابل مذاکره معرفی نکنند و این دولت با چنین کودتایی و به خواست قدرت و پول سرنگون شود.

در پایان نشست نقد و بررسی کتاب «خواب آشفته نفت (دکتر مصدق و نهضت ملی ایران)» لوح تقدیری از سوی انجمن علمی دانشجویان تاریخ دانشگاه تهران به‌پاس تلاش‌های خستگی‌ناپذیر در عرصه‌های تاریخ، حقوق و فرهنگستان زبان و ادب فارسی به محمدعلی موحد اهدا شد.