مدایح و مراثى

[bOoOoOy]

كسى شعرسرودن،گریستن بر مرده و بر شمردن و ذكر محاسن وى،سوگوارى،روضه،مراسم عزایى‏كه به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه كربلا بر پا كنند،اشعارى‏كه در ذكر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان كربلا سرایند وخوانند. (2) از جمله برنامه‏هایى كه از سوى امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق،خاطره رشادتها و مظلومیتهاى شهداى كربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند،سرودن مدح ومرثیه است.قالب شعر،به لحاظ برخوردارى از وزن و آهنگ و بعد عاطفى،مؤثرتر وماندگارتر است.از این رو بعنوان سلاحى مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستى و راستان‏به كار گرفته شده است.در تاریخ شیعه، شاعرانى برجسته همچون:فرزدق،عوف بن‏عبد الله،كمیت،عبد الله بن كثیر،دعبل،سید حمیرى و...با زیباترین وجهى مفاخر وفضایل اهل بیت را ترسیم كرده و با سوزناكترین صورت، براى شهداى كربلا مرثیه سروده‏اند و مجموعه‏هاى معتبرى نیز از اشعار شاعران شیعى گرد آمده است. (3) به بیان آیت‏الله خامنه‏اى:«با توجه به پایگاه بلند«شعر مسلكى‏»در قرنهاى اول و دوم هجرى ویاد آورى این نكته كه شاعر متعهد به یك مسلك،برجسته‏ترین و مؤثرترین نقش را درترویج گرایشهاى مسلك خود و تبیین هدفها و شعارهاى آن به كار مى‏برده است، طبیعى‏مى‏نماید كه حساب ویژه‏اى براى اظهارات و سروده‏هاى شاعران وابسته به جناحهاى‏سیاسى در نظر گرفته آید...». (4) سروده‏هاى موضعدار شاعران مكتبى در مدح و مرثیه ائمه و اهل بیت،بطور ضمنى‏خلفاى جور و مظالم حكام غاصب را هم مورد انتقاد قرار مى‏داد.«در شعر مذهبى،نظركلى بر نشر مبادى دین بود و احیاى حقایق ایمان و زنده كردن دلها و جانها و جارى‏ساختن خون حماسه و تعهد در رگها و پى‏ها.از این رو شاعران بزرگ شیعه همیشه براى‏حكومتهاى فاسد،خطرى بزرگ محسوب مى‏شدند زیرا آنان در خلال مدح آل‏محمد«ص‏»حقایق دین و صفات لازم حاكم دینى را یاد مى‏كردند و با ذكر صفات اسلامى‏امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران،دلها را به حق و حكومت‏حق توجه مى‏دادند.» (5) این‏شیوه و راه،برگرفته و الهام یافته از رهنمودهاى خود امامان بود كه با سخن و عمل، باصراحت و كنایه،مدافع شاعران متعهد و مرثیه سرایان متقى و حق شعار بودند.در این‏زمینه، حدیث بسیار است،بویژه تاكید ائمه نسبت به سرودن مرثیه در باره حسین‏«ع‏»باانگیزه‏«ذكر»و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبتها بیش از دیگر محورهاست.امام‏صادق‏«ع‏»فرمود:«من قال فینا بیت‏شعر بنى الله له بیتا فى الجنة‏»4 هر كس كه یك بیت‏شعر در باره ما بگوید،خداوند براى او خانه‏اى در بهشت بنا مى‏كند.نیز از آن حضرت‏است:«ما من احد قال فی الحسین شعرا فبكى و آبكى به الا اوجب الله له الجنة و غفر له‏» (6) امام رضا«ع‏»نیز به دعبل توصیه مى‏كند كه در باره حسین‏«ع‏»مرثیه بسراید و بدین وسیله‏ائمه را یارى كند:«یا دعبل!ارث الحسین علیه السلام فانت ناصرنا و مادحنا ما دمت‏حیا فلاتقصر عن نصرنا ما استطعت‏». (7) این تاكیدات،بوضوح نشان دهنده خط حمایتگرانه ائمه از شعر و مرثیه‏اى است كه دراحیاء حادثه كربلا و فضایل سید الشهدا و مناقب و مظلومیتهاى او باشد.عالمان بزرگ‏شیعه نیز در تبعیت از روش و سیره ائمه،همین موضع و عمل را داشته‏اند. (8) روشن است‏كه حركت در چنین خطى،همیشه براى شاعران اهل بیت،مشكل داشته و اغلب،تحت‏تعقیب یا در زندان به سر مى‏بردند.این خط مقدس،كه انتقال فرهنگ شهادت را به‏آیندگان در برداشت،همچنان ادامه داشته است،تاكنون.به كمك مراثى،احساسها وعواطف برانگیخته مى‏شد و اشك،كه زبان گویاى دل بود،پایبندى انسان متعهد را به خطحسینى و كربلایى تثبیت مى‏كرد.نكاتى را هم در باره اشعار مدح و مرثیه باید مراعات كرد:

1-محتواى اشعار،باید از متانت،دقت،اعتبار و استناد برخوردار باشد و ازحرفهاى سست و بى‏مدرك،یا دروغ و جعلیات و مطالب ضعیف و احیانا وهن‏آمیز نسبت به معصومین،بشدت باید پرهیز كرد.

2-از آنجا كه شعر مدح و مرثیه،عامل انتقال فرهنگ است،باید سطح آن بالا وارزشمند و عمیق باشد تا به جامعه اسلامى و هواداران ائمه،بینش و بصیرت وعمق در فهم و فكر بدهد.

3-اشعار مراثى و مدایح،در عین حال كه باید استوار و محكم باشد،نباید چنان‏مغلق و پیچیده شود كه براى شنوندگان و خوانندگان،گویایى و رسایى خود رااز دست بدهد و نتواند با عامه خلق،ارتباط برقرار كند.

4-به بهانه دینى و مذهبى بودن شعر مدح و مرثیه،نباید اجازه داد كه شعرهاى‏ضعیف و سست و فاقد قوت ادبى و صلاحیت‏شعرى رواج یابد.مدایح ومراثى،باید در نهایت قوت شعرى باشد،آنگونه كه در آثار بزرگان پیش كسوت‏عصر ائمه و دوره‏هاى بعد،در مرثیه دیده مى‏شود.

5-شاعران مدیحه سرا و مرثیه سرا،باید با درك اهمیت و والایى مكانت‏خویش،در حد مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق وولاى به اهل بیت عصمت باشند و بدانند كه شجره نامه آنان به كمیت‏ها ودعبل‏ها مى‏رسد و اگر بخواهند مشمول دعاى ائمه‏«ع‏»باشند،باید شایستگى‏فكرى و خطى و عملى و اخلاقى آن را در خویش فراهم آورند.

6-شاعر اهل بیت،باید همیشه با توجه به زمان و مكان و شرایط،رسالت اجتماعى‏و تعهد شیعى خود را به اثبات برساند و سروده‏هایش داراى‏«پیام‏»و«جهت‏»

باشد.

7-خوب سرودن در باره ائمه‏«ع‏»،نیاز به غناى فكرى و معلومات عمیق شاعردارد.بنابر این شاعران مرثیه سرا باید بشدت اهل مطالعه در متون و منابع باشندو شور و شعور را در شعر خویش در آمیزند و پخته،پر مطلب و مایه‏داربسرایند. (9)