زلزله، چگونه رخ می‌دهد؟

[ERF@N]

از روز گذشته با رخداد زمین‌لرزه های پیاپی در منطقه «مورموری» ایلام که بزرگترین آنها زلزله با بزرگی 6.1 در مقیاس امواج درونی زمین در ساعت 7 و 2 دقیقه بامداد دوشنبه - 27 مردادماه - به وقوع پیوسته و خوشبختانه تلفات جانی در پی نداشته است بار دیگر زلزله در کانون توجهات قرار گرفته است.

به همین بهانه در گزارشی کوتاه به پدیده زلزله پرداخته است.

زلزله، حادثه‎ای طبیعی است که بر اثر لرزش زمین به وجود می‎آید. معمولاً در میان لایه‎هایی از سنگ که در زیر خاک سطحی و در عمقی حدود 30 تا 40 کیلومتری قرار دارند، شکست‎های برشی، کششی یا فشاری به‎وقوع می‎پیوندد. انتشار لرزشی که در اثر این شکست پدید می‎آید، زلزله نامیده می‎شود .

زمین به لحاظ هندسی دارای شکل کروی است که داخلی‎ترین قسمت آن «هسته» نامیده می‎شود و لایه‎های میانی که بین هسته و پوسته زمین قرار دارند، «گوشته» نامیده می‎شوند.

هسته زمین، داغ و پرحرارت و پوسته زمین نسبتاً سرد و خنک است. این دو نوع دمای متفاوت موجب می‎شود که گوشته زمین که بین هسته و پوسته قرار گرفته است، حرکت دورانی شکل پیدا کند و این حرکت دورانی شکل موجب گردش پوسته زمین بر روی گوشته می‎شود؛ در نتیجه پوسته زمین خاصیت یکپارچگی خود را از دست داده و تبدیل به صفحات مجزا و متحرک می‎شود.

مهمترین علت حرکت صفحات، گرمای داخل زمین است که موجب می‎شود تا حرکات صفحات در میانه زمین به یکدیگر مرتبط شوند و باعث ایجاد یک تنش و فشار زیاد در مرز بین صفحات شوند و شکستگی یا گسل امواج تنشی در محیط ایجاد شود و زلزله را به‎وجود آورد. به عبارت دیگر، زلزله از آزادشدگی امواج تنشی به دلیل ایجاد شکستگی در پوسته زمین ایجاد می‎شود که این گسیختگی‎ها به دلیل فشارهایی است که صفحات پوسته زمین به یکدیگر وارد می‎کنند ولیکن نکته قابل ذکر آن است که زلزله ناشی از آزادشدن انرژی ذخیره شده در پوسته زمین صرفاً به دلیل شرایط جوی، فیزیکی و ساختار داخل زمین حادث نمی‎شود بلکه عوامل بیرونی نیز در آزادشدن این انرژی درونی دخیل‎اند.

زلزله‎ها به دو دسته قابل تقسیم هستند: زلزله‎های لبه صفحه‎یی و زلزله‎های درون صفحه‎یی. یک گروه از زلزله‎ها در محل برخورد صفحات به‎وجود می‎آیند. لغزش و آزادشدگی انرژی در این محل موجب به‎وجود آمدن زلزله لب صفحه‎یی می‎شود اما شکل دیگر زلزله بر اثر فشارهای لبه یک صفحه بر روی لبه صفحه دیگر است که موجب تجمع انرژی و شکستگی در آن منطقه می‎شود. فرآیندهای کوه‎زایی نتیجه فشارهای صفحات اطراف است.

این فشارها موجب می‎شود که پوسته زمین شکسته و به سمت بالا حرکت کند و کوه‎ها را شکل دهد. به این زلزله‎ها که درون صفحه اتفاق می‎افتد، زلزله‎های درون صفحهیی می‎گویند.

دکتر پیمان رجبی، زمین‌شناس در گفت‌و‌گو با ایسنا می‌گوید: بیشتر زلزله‎هایی که در ایران رخ می‎دهد در نتیجه فشار صفحه‎ای است که در منطقه عربستان واقع شده است. فشار این صفحه بر روی صفحه کشورمان در بیشتر مناطق، فرآیند کوه‎زایی هم‎چون زاگرس و البرز را موجب شده است. به همین دلیل تقریباً تمام زلزله‎هایی که در فلات ایران رخ می‎دهد از نوع زلزله‎های درون صفحهی است‎. گسل‎های موجود در ناحیه رشته کوه‎های البرز، زاگرس و رشته کوه‎هایی که در شرق ایران گسترده‎اند، باعث به وجود آمدن این زلزله‎ها در داخل فلات ایران شده است.

وی خاطرنشان کرد: زلزله‎های اخیر به‎علت تحرکات پوسته قاره‎یی موسوم به صفحه عربی و فرورانش آن به زیر زاگرس می‎باشد، این حرکات سبب آزاد شدن انرژی بسیار زیادی می‎شود که طبیعتاً در محل شکستگی‎ها و نقاط ضعف پوسته که گسل‎ها هستند آزاد شده و سبب برخی از امواج که امواج S هستند، سبب تخریب و لرزش می‎شوند.

رجبی تصریح کرد: در استان لرستان گسل بزرگ و فعال، گسل دورود است که سابقه حرکات بسیار شدید و مخرب نیز دارد که در امتداد رشته کوه زاگرس NW-SE بوده و در صورت حرکات شدید و آزاد شدن انرژی قدرتمند، شهرهای با فاصله 150 کیلومتری هم در امان نخواهند بود.