معرفی زاینده رود

[Dead Silence]

مهمترین رودخانه ای که در مرکز فلات ایران جاری است زاینده رود است.

این رودخانه که از جبهه شمال شرقی زردکوه بختیاری سرچشمه می گیرد, از غرب به شرق تا باتلاق گاوخونی جریان دارد. طول این رودخانه را با پیچ و خم های آن از 360تا420 کیلومتر نوشته اند, اما این فاصله به خط مستقیم حدود 270 کیلومتر است. عرض رودخانه زاینده رود در ابتدا از 10تا20متر تجاوز نمی کند ولی به مرور زمان با اضافه شدن آب و رسیدن به جلگه های مسطح عرض آن اضافه شده به طوری که در شمال فلاورجان در محل روستای موسیان عرض رودخانه به حدود 800متر می رسد. عرض بستر رودخانه در شهر اصفهان نیز متفاوت است وبین 100 تا 300 متر تغییر می کند(طول پل شهرستان 105متر, پل مارنان 170متر و طول پل الله وردی خان (سی وسه پل) نزدیک به 300 متر است) .

باتلاق گاوخونی

باتلاق گاوخونی زمینی است ناهموار که نزدیک به سی کیلومتر طول و عرض آن است و وسعت آن با افزایش و نقصان آب رودخانه تغییر می کند. این باتلاق از طرف جنوب و شرق محدود می شود به تپه هایی از ماسه و شن که بلندی آنها متجاوز از دویست متر است. بالای آن تپه ها ابتدا جرقویه علیا است که از چشمه های زاینده رود مشروب می شود و بعد دشت وسیعی است به طول چندین فرسخ از ماسه و شن به سمت ابرقو. زاینده رود در 140 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان پس از مشروب کردن ورزنه که آخرین آبادی مهم در مسیر زاینده رود است و دوازده کیلومتری این آبادی, در باتلاق فرو می رود. مؤلف «جغرافیای اصفهان» می نویسد: گاوخونی زمینی است وسیع و محیطش دو سه فرسنگ, کنارش گزستان و میانش را کسی ندیده است.

نام های زاینده رود

از زاینده رود در طول تاریخ در کتب مختلف با نامهای متفاوتی از جمله: زندرود, زدن رود, زرین رود, زرینه رود, زنده رود و زاینده رود یاد شده است.بعضی نوشته اند از آنجا که این رودخانه از سرچشمه تا مصب از خود زایش می کند, وجه تسمیه آن به زاینده رود از همین جهت است.

بندهای زاینده رود

رودخانه اصفهان در مسیر خود از مغرب به مشرق بعد از پل شهرستان و از بلوک برآن به بعد سراشیب می شود و به هنگام کم آبی به سختی آب به زمینهای آن نواحی می نشسته است. لذا هرجا نیاز بوده در جلوی رودخانه با سنگ و ساروج بندهایی بسته بوده اند که آب در پشت آن بندها بالا بیاید و به اراضی اطراف جاری شود. نام مهمترین این بندها از این قرار است: بند آبشار, بند آسیاب, بند مروان, بندگلی, بند جندیج, بند شانزده ده و بند شاخ میان و شاخ کنار.

پلهای زاینده رود

پلهای مشهوری که از حدود سرچشمه تا مصب بر بستر زاینده رود در گذشته بنا شده به شرح زیر است: پل اورگان, پل زمان خان, پل کله, پل بابامحمود یا باغ محمود, پل فلاورجان (پل ورگون), پل مارنان (پل ماربانان), پل الله وردی خان یا پل سی و سه چشمه یا پل چهارباغ, پل جویی (که مردم اصفهان آن را پل جوبی می گویند), پل خواجو, پل شهرستان یا پل جی, پل چوم, پل سروشفادران (سروش آذران), پل دشتی و پل ورزنه.

طی سالهای اخیر پلهای دیگری هم بر اساس شیوه جدید پل سازی در دنیا, بر بستر زاینده رود بسته شده است و از آن جمله است: پل فلزی, پل آذر, پل فردوسی و پل بزرگمهر.

تقسیم آب زاینده رود

تقسیم آب زاینده رود طبق طومار منسوب به شیخ بهائی می باشد که در دوره صفویه تنظیم شده است. آب رودخانه پس از عبور از کوه های فریدن و مشروب نمودن اراضی ساحلی, بین بلوک مشروحه زیر از لحاظ زمان و در طول مدت یک سال بر اساس سه اصل مختص, مشترک و آزاد تقسیم می شود. طبق این طومار, آب رودخانه به سی و سه سهم تقسیم می گردد که به وسیله نهرهایی که اصفهانیها آنها را مادی می نامند آب به قراء و قصبات و دهات می رسد. سهام مزبور به اختصار به قرار زیر است:

بلوک لنجان شش سهم, بلوک النجان چهار سهم, بلوک ماربین چهار سهم, بلوک جی شش سهم, بولک کرارج سه سهم, بلوک رودشتین شش سهم, بلوک براآن چهار سهم.

الحاق آب کوهرنگ به زاینده رود

اندیشه الحاق آب کوهرنگ به زاینده رود سابقه ای بس دیرین دارد و انجام این کار همواره از آرزوهای مردم اصفهان بوده است. اسکندربیک ترکمان در عالم آرا می نویسد: شاه طهماسب به میرفضل الله شهرستانی حاکم آن نواحی فرمان داد تا چشمه محمودی «چشمه کوهرنگ» را که به طرف خوزستان هدر می رود و به مزروعات بهره ای نمی دهد به زاینده رود اتصال دهد. میر فضل الله, کارگر و اسباب روانه نمود اما نتیجه نگرفت.

در سال 1027 هجری شاه عباس اول, محب علی بیکالله ناظر بیوتات سلطنتی و سرایدار باشی عمارت خاصه را به کوهرنگ فرستاد تا موضوع الحاق این آب را رسیدگی کند. به موجب گزارشی که بیکالله به شاه عباس اول می دهد بایستی سه هزار ذرع ارتفاع و یکصدو پنجاه ذرع ضخامت کوه را مسطح کنند تا آن چشمه به زاینده رود وصل شود. پس از آن امام قلی خان, بیگلربیگی فارس و حسین خان حاکم لرستان و جهانگیرخان بختیاری از طرف شاه عباس مأمور انجام این کار می شوند ولی به علت صعوبت کندن سنگها کاری پیش نمی رود. در سال 1030 هجری شاه عباس شخصا به کوهرنگ می رود و دستور اقداماتی را می دهد ولی با درگذشت وی در سال 1038 هجری آن اقدامات راکد می ماند. در سلطنت شاه عباس دوم این موضوع تعقیب می شود و «اقورلوبیک» از امرای مشهور, شاه صفوی را تشویق به اجرای این کار می کند و قرار می شود که در مقابل چشمه کوهرنگ سدی بسازند و آب آن را بالا آورده و به زنده رود وصل کنند سپس محمدبیک صدراعظم شاه عباس دوم به کمک یک مهندس فرانسوی به نام دوشنه (duchene)کار الحاق آب کوهرنگ را تعقیب می کند اما باز هم نتیجه گرفته نمی شود.

در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی هم به طوری که سیاح فرانسوی, سانسون نوشته است به علت مخالفت شیخ علیخان وزیر او, این اقدام متوقف می ماند. سانسون چنین می نویسد: «مهندس فرانسوی برای به هم پیوستن این رودخانه (یعنی زاینده رود و کوهرنگ) اقدام کرده بود و تمامی اقداماتی را که برای سوراخ کردن کوه یا ترکاندن آن به وسیله «مین» لازم بوده است انجام داده بود ولی شیخ علیخان که در آن وقت رئیس الوزرا بود, مانع این کار شده بوده زیرا در صورتی که این طرح انجام می شد در نتیجه فراوانی آب تمام اطراف اصفهان حاصلخیز می گردید و شیخ علیخان نمی توانست غلات و محصولات مختلف املاک و دهکده های متعدد خود را که در ایالات کرمانشاه و همدان داشت در اصفهان به فروش برساند, این مرد به قدری نفوذ داشت که منافع شخصی او به منافع کشور رجحان پیدا می کرد بدین ترتیب که شیخ علیخان به شاه قبولاند که آب کوهرنگ مضر و بد و زیانبخش است و آب زاینده رود را که تنها آب مشروب اصفهان می باشد فاسد و آلوده خواهد ساخت, سایر امرا و بزرگان دولت نیز که منافعی نظیر منافع رئیس الوزرا داشتند نظر او را تایید کردند. برای برهم زدن این طرح مفید چیزی دیگر لازم نبود.

شروع عملیات جدید الحاق آب کوهرنگ به زاینده رود در تاریخ هفتم مهرماه سال 1327 خورشیدی آغاز شد و در تاریخ 24 مهرماه 1332 تونل شماره (1) کوهرنگ افتتاح گردید و آب کوهرنگ سرانجام به زاینده رود پیوست. این تونل در ارتفاع 2500متری کوه کارکنان تعبیه گردیده است. بنا به گفته لردکرزن اولین مرد اروپایی که در سال 1890 میلادی به قله کوهرنگ صعود کرده, «ماژور سایر» انگلیسی بوده است که در بالای کوهرنگ کلبه های سنگی بسیار دیده که در دوران صفویه برای سکونت کارگران ساخته بوده اند و به همین مناسبت آنجا را کوه کارکنان نامیده اند. طول تونل کوهرنگ 2840 متر و پوشش داخلی آن بتن فولادی است و ضخامت جدار بتونی آن از 25 تا 50 سانتی متر در تغییر است. حداکثر آبی که از تونل عبور می کند 27 متر مکعب در ثانیه و حداقل آن در اوایل پاییز به 5 متر مکعب می رسد.

در سال 1364 تونل دوم کوهرنگ که نزدیک به 3000 متر طول دارد و دهانه خروجی آن در 500متری شرق تونل اول واقع است افتتاح شد, که قسمتی دیگر از آب کوهرنگ و رودخانه ماربران را به آب زاینده رود اضافه می کند.

گردشگری اصفهان