پل های شگفت انگیز ایران

[spent †]

اگر به شهرهای ایران زمین سفر کرده باشید به طور حتم در بعضی از این شهرها چشمتان به پل های تاریخی افتاده است. پل های منحصر به فردی که در گذشته تنها راه ارتباطی به حساب می آمدند و بیشترشان کارایغی نظامی و تجاری داشتند. خیلی از کسانی که به این پل ها خیره می شوند، متعجب می مانند، چرا که ساخت بیشتر آنها به سالیان دور بازمی گردد اما معماران و سازندگان هنرمند این پل های تاریخی، با مهارت خاصی موفق شده اند با در اختیار داشتن ساده ترین امکانات، این پل های با دوام و مقاوم را بسازند.
در این گزارش قصد داریم شما را با بخشی از بی نظیرترین پل های اتصالی کشورمان آشنا کنیم. پل هایی که خیلی از آنها در استان لرستان واقع شده اند و شاید به همین خاطر باشد که این استان پایتخت پل های تاریخی ایران لقب گرفته است.
از بابا رکن الدین تا خواجو
حتما خیلی ها نام این پل را شنیده اند؛ پل خواجو. زیباترین پل تاریخی ایران که در استان اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس صفوی ساخته شده.
این پل را در طول تاریخ به اسامی زیادی می شناختند، پل بابا رکن الدین، پل حسن آباد، پل شیراز و پل شاهی، اما حالا این پل را مردم با نام پل خواجو می شناسند. به گفته شهرام امیری کارشناس میراث فرهنگی استان اصفهان، پل خواجو کاربردی دو منظوره داشته. «این پل علاوه بر اتصال دو مسیر به یکدیگر، نقش سد را هم روی رودخانه زاینده رود داشته است. یعنی زمانی که دهانه های زیر پل بسته می شد پل مثل یک سد عمل می کرد و جلوی جریان آب را می گرفت.»



یکی از جاذبه های این پل ساختمان شاهی است که در وسط آن قرار دارد که با معماری خاصی ساخته شده است. «کاشیکاری هایی که در این ساختمان به کار رفته، نظر هر بینده ای را به خود جلب می کند، در سمت شرق پل هم پایه ها به شکل پلکانی است و مردم هنگام بازدید از این پل، روی پلکان آن می نشینند.»
البته در سمت غرب پل پایه های به شکل آب شکنی و زاویه دار است و همین موضوع، زیبایی پل خواجو را صدچندان کرده. «طول پل خواجو به ۱۵۰ متر می رسد. معماران کف رودخانه، یعنی جایی که پل روی آن احداث شده بود را سنگفرش کردند. این کار هم زیبایی پل را بیشتر کرده و هم از تخریب کف رودخانه جلوگیری کرده است.»
به گفته آقای امیری این پل به خاطر کاشیکاری و معماری خاصی که دارد شهرت زیادی پیدا کرده و امروزه خیلی ها برای بازدید این پل راهی اصفهان می شوند.
شکسته سنگی
در این بخش می خواهیم شما را با یک پل متفاوت آشنا کنیم. در قدیم رسم بر این بوده که در ساختن پل در ابتدا پایه های آن را از سنگ می ساختند و طاق پل را از آجر و ساروج، اما اگر سفری به جنوب خرم آباد داشته باشید با پل عجیبی روبرو خواهید شد. پلی که مردم آن را به اسم پل شاپوری یا پل شکسته می شناسند.
«شاید برایتان عجیب باشد اگر بدانید این پل، تنها از سنگ و ساروج ساخته شده و همین موضوع جذابیت این پل را بالا برده.»
آقای حسن پور کارشناس باستانشناسی استان لرستان با گفتن این حرف ها ادامه می دهد: «در گذشته ساختن طاق پل ها از سنگ با توجه به ابتدایی بودن وسایل ساخت و ساز، امکانپذیر نبوده است، به همین خاطر بیشتر پل های ساخته شده در این منطقه پایه هایی از سنگ دارندن اما طاق آنها از آجر و خشت و … است.»



اما در میان همه این پل ها، پل شاپوری تنها پلی است که همه قسمت های آن از سنگ و ساروج ساخته شده است، حتی طاق آن «سنگ های به کار رفته در این پل، از قلوه ها و لاشه سنگ های رودخانه ای است و سازندگان این پل، از سنگ های بلوک قرمز برای سنگفرش کف پل استفاده کرده اند که در حال حاضر در اثر فرسایش آب از حالت اولیه و طبیعی خود خارج شده اند.»
این پل ۲۷ دهانه دارد و طول آن به ۲۷۰ متر و عرض آن به ۷ متر می رسد. اگر دنبال ارتفاع پل هم هستید باید بگوییم این پل ارتفاعی کمتر از ۱۲ متر دارد. «قدمت این پل به دوران ساسانی باز می گردد و این پل غرب استان لرستان را به شرق آن متصل می کرده است.»



پل ۱۷۰۰ ساله
اگر میان همه پل های منحصر به فرد ایران به دنبال قدیمی ترین پل می گردید باید به دزفول بروید، منطقه ای که در آن روی رودخانه دز، پلی ساخته شد که قدمت آن به دوران ساسانیان بازمی گردد، یعنی چیزی در حدود ۱۷۰۰ سال پیش.



«این پل به دستور شاپور اول ساخته شد و در آن زمان دزفول و اندیمشک را به هم وصل می کرد.» این حرف ها را پرویز پورفرخی مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان به زبان می آورد. او ادامه می دهد: «این پل حدود ۳۷۰ متر طول دارد و عرض آن هم ۹ متر است، این پل تاریخی از یک دهانه کوچک و بزرگ تشکیل شده که در حال حاضر ۱۷ دهانه از این پل باقی مانده است و این دهانه ها در مسیر آبروی رودخانه نیستند.»
پل تاریخی دزفول حدود ۴ متر ارتفاع دارد و سازندگان آن برای ساخت پایه های پل از سنگ و ساروج و در قسمت های دیگر آن از آجر و ساروج استفاده کرده اند. «پل دزفول به خاطر قدیمی بودن آن در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی قرار گرفت.»
پایتخت پل های تاریخی ایران
لرستان سرزمین پل های تاریخی ایران زمین است چرا که در این استان بیش از ۷۷ پل تاریخی به ثبت رسیده که قدمت آنها به دوران اشکانیان، ساسانیان، دوران اسلامی و قاجار بازمی گردد.
به اعتقاد کارشناسان میراث فرهنگی بعد از اهرام ثلاثه مصر که بزرگ ترین بناهای سنگی جهان هستند، پل های تاریخی لرستان دومین بناهای سنگی به جا مانده از دوران گذشته به حساب می آیند. عطاءالله حسن پور کارشناس ارشد باستان شناسی و مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی استان لرستان در این باره می گوید: «پل هایی که در استان لرستان ساخته شده اند هم از جهت شیوه ساخت و استحکام و هم از نظر زیبایی منحصر به فرد هستند، درباره چگونگی ساخت بعضی از این بناهای تاریخی هنوز سوال هایی وجوددارد که بی پاسخ مانده اند.»
شاید گذرتان به این استان افتاده و نمونه هایی از این پل ها را دیده باشید، با دیدن این پل های سنگی اولین سوالی که در ذهن هر بیننده ای شکل می گیرد این است که در روزگاران گذشته، مردم با داشتن امکانات و وسایل محدود چطور توانسته اند چنین پل های عظیمی را روی رودخانه های خروشان بسازند. «پل هایی که تا به امروز محکم و مقاوم روی رودخانه ها جا خوش کرده اند و شاید تنها گذر زمان باعث تخریب قسمت هایی از این پل ها شده باشد.»



به گفته آقای باستان شناس، معماری و روش ساخت این پل ها واقعا شگفت انگیز است. از آنجا که استان لرستان شاهراه و گذرگاه مهمی در قدیم به حساب می آمده، به همین خاطر مسیرهای شمال را به جنوب و شرق را به غرب وصل می کرده. «شاید همین موضوع یکی از دلایل اصلی شکل گیری بیشتر پل ها در این منطقه باشد.»
عطاءالله حسن پور این حرف را می زند و در ادامه برایمان توضیح می دهد که در استان لرستان پل های زیادی وجود دارند که برای باستان شناسان از لحاظ شیوه ساخت و قدمتشان مهم و ارزشمند هستند اما او در میان همه این پل ها، تنها به چهار نمونه از بهترین آنها اکتفا می کند و برایمان درباره آنها توضیح می دهد. پل هایی که از نظر او شاه پل های ایران محسوب می شوند.
مادر پل های ایران
در ۳۵ کیلومتری شهر خرم آباد بزرگترین پل تاریخی ایران سال هاست که جا خوش کرده است.
این پل در قرن چهارم هجری قمری به دستور شخصی به نام «ابونجم بدر ابن حسنویه» از حاکمان دوره آل حسنویه ساخته شد. پلی که طول آن به ۳۴۰ متر می رسد. عطاء الله حسن پور کارشناس باشتانشناسی استان لرستان در این باره می گوید: «این پل به کشکان معروف است چرا که روی رودخانه ای با همین نام ساخته شد. ارتفاع کشکان از زمین در حدود ۲۰ و عرض آن ۷ متر است.»
پل کشکان بسیار بزرگ است و همین خصوصیت باعث شده که باستان شناسان به آن لقب «مادر پل های ایران» را بدهند.



پل کشکان درگذشته بسیار پر رفت و آمد بوده و راه قدیمی شهر شاپور خواست را به مناطق غرب استان لرستان متصل می کرد. «این پل به گویش لری کشکو تلفظ می شود و از این پل کتیبه سنگی به جا مانده که براساس آن ساخت این پل ۱۰ سال طول کشیده است.»
حالا این کتیبه در موزه «ضلع افلاک» خرم آباد نگهداری می شود. به گفته آقای حسن پور این پل دارای ۱۲ طاق بوده که سه دهنه از این طاق ها به مرور زمان تخریب شده است. «پایه های پل از سنگ های بزرگ و تراش خورده و مصالحی همانند گچ، سنگ و آجر ساخته شده است.»
پلی به اندازه ساختمان ۱۲ طبقه
بلندترین و مرتفع ترین پل استان لرستان به حساب می آید. ارتفاع آن به ۲۶ متر می رسد و به اعتقاد اهالی لرستان در هنگام نگاه کردن به آن کلاه از سر انسان به زمین می افتد.
اینها که گفتیم بخشی از مشخصات «پل کلهر ممولان» است. پلی که در شهرستان پلدختر و در ۶۰ کیلومتری جاده خرم آباد به خوزستان واقع شده. به گفته آقای حسن پور عرض این پل به ۱۰ متر و طول آن به ۱۵۱ متر می رسد. «اگر این پل را با آسمانخراش های امروزی مقایسه کنید متوجه خواهید شد که ارتفاع این پل به اندازه یک ساختمان ۱۲ طبقه است.»



این پل هم از شاهکارهای حکومت آل حسنویه به حساب می آید و از کتیبه ای که از کلهر ممولان به جا مانده می شود فهمید این پل در تاریخ ۳۸۴ هجری قمری ساخته شده. آن هم از آجر و سنگ. «البته سازندگان این پل برای اینکه استحکام آن بالا برود در کنار سنگ و آجر از ساروج هم استفاده کرده اند تا مبادا در گذر زمان پل ریزش کند و از بین برود.»
پل ممولان هم روی رودخانه کشکان ساخته شده است و در گذشته مورد استفاده خیلی از اهالی این منطقه بود و رفت و آمد آنها را آسان کرده بود. «یکی از نکات شگفت انگیز این پل، وجود سکویی در داخل پل است که این سکو از ۱۲ پله ساخته شده اما هنوز کاربرد این پله ها مشخص نشده است.»
پلی که از زیر خاک قد علم کرد
البته پل های تاریخی فقط محدود به استان لرستان نمی شوند، چرا که اگر سری به هرمزگان بزنید با پل منحصر به فرد دیگری آشنا خواهید شد.
پل لاتیدان. پلی که در زمان صفویان به دستور شاه عباس ساخته شد. مهدی نوروزی کارشناس روابط عمومی میراث فرهنگی استان هرمزگان درباره این پل قدیمی می گوید: «این پل در ابتدا جنبه نظامی داشته است. چرا که نظامیان به قصد فتح بندرعباس، جزایر قشم و هرمز شروع به ساختن این پل کردند.»
اما بعدها لاتیدان به پلی تجاری تبدیل شد و کاروان های زیادی از آن عبور می کردند. «محلی که پل در آن واقع شده، محل رویش گیاهی به نام لاتی است. به همین خاطر، این پل لاتیدان یعنی محل گیاه لاتی نامیده شده.»



برای گذر از روی این پل، باید خودتان را حسابی آماده کنید، چرا که باید مسیری به طول یک کیلومتر را برای گذر از پل پشت سربگذارید. به گفته آقای نوروزی، این پل سال ها در زیر خاک مدفون بود اما در سال ۱۳۷۲ بر اثر وقوع یک سیلاب در نزدیکی روستای نیم کار واقع در شهرستان خمیر هرمزگان، ناگهان پلی طولانی از دل خاک سر بیرون آورد. «این پل روی رودخانه کول در جاده لار واقع شده بود، در ازای این پل سه برابر سی و سه پل اصفهان است و بیشتر از سنگ های بی شکل ساخته شده است.»
گاومیشان با دهانه ای بزرگ
در جنوبی ترین نقطه لرستان و در نزدیکی مرز ایلام یعنی در حدود ۳۰ کیلومتری شهرستان پلدختر، پل گاومیشان واقع شده است.
«پل گاومیشان هم در سده چهارم هجری قمری و به دستور ابونجم بدر ابن حسنویه روی رودخانه پرخروش سمیرم ساخته شد. جالب است بدانید عرض دهانه این پل به ۴۳ متر و ۲۰ سانتیمتر می رسد، «اگر بخواهیم عرض دهانه این پل را با طاق کسری (ایوان مدائن) مقایسه کنیم آن وقت است که به اهمیت قوس و دهانه این پل پی می بریم.



چرا که عرض دهانه طاق کسری حدود ۲۵ متر است که همین موضوع طاق کسری را به دارا بودن بزرگترین دهانه معماری جهان معروف کرده اما اگر نگاهی روی این پل بیندازید متوجه خواهید شد که دهانه پل گاومیشان که از سنگ و آجر و ساروج ساخته شده بزرگترین دهانه معماری جهان را دارد.» چگونگی ساخت دهانه ای با این اندازه روی رودخانه خروشان سمیرم سوالی است که تنها معماران سده چهارم هجری ایران از پاسخ به آن باخبر هستند.




«طاق کسری روی زمینی صاف و هموار ساخته شده اما بنای تاریخی گاومیشان با زحمت زیادی روی رودخانه ساخته شده و همین موضوع اهمیت پل را بیشتر کرده است.» به گفته آقای حسن پور این پل شاهکار معماری روی آب است و نباید به سادگی از کنار آن گذشت. پلی که ۱۷۵ متر طول و ۸ متر عرض دارد و ارتفاع آن به ۲۱ متر می رسد. «محال است که گردشگران به این منطقه بیایند و از این پل دیدن نکنند.»