گردشگری عارفانه در بسطام شاهرود

[Dead Silence]

بسطام، شهر کوچکی که در شش کیلومتری شاهرود قرار دارد محل دفن یکی از عارفان بزرگ یعنی بایزید بسطامی است.
بسطام شهر آرامی است و از همه مهمتر اینکه این شهر هم مانند شاهرود پر است از چنارهای تنومند که در فصل پاییز برگ ریزان دارند و بلوار اصلی شهر و کوچه پس کوچه ها را رنگی کرده اند. به ویژه بلوار اصلی شهر که از جاده منتهی به بسطام و البته بارگاه بایزید بسطامی می شود.
بارگاه بایزید بسطامی دور میدان اصلی شهر قابل دیدن است. بسطام در هفت کیلومتری شمال شاهرود قرار دارد و درباره آن نوشته اند که «بستان های بسیار، میوه های نیکو، روستاهای مصفا و جامع ظریف» داشت. بسطام امروزین نیز چنین است.
باغ هایش مصفا و مسجد جامعش به غایت زیباست. افزون بر این، آرامگاه مردی را دربر گرفته که شهرت خود را مدیون اوست: «بایزید بسطامی» اینکه در روزگاران کهن می گفتند: هیچ کس از اهل بسطام عاشق نمی شود و اگر عاشقی در آنجا قدم نهد چون از آب آن بنوشد عشق از دلش بیرون خواهد رفت، اشاره ای بود به طریقت بازید که تنهاه به یک عشق می اندیشید: عشق حق. مهمترین آثار دیدنی شهر مجموعه بایزید بسطامی و بقعه امامزاده محمدبن جعفر صادق، مسجد جامع، برجه کاشانه و برج و باروی شهر.
مجموعه بایزید بسطامی

مجموعه بایزید بسطامی سه در ورودی دارد. وقتی وارد محوطه می شوید گویی به گذشه بازگشته اید. صدای گنجشک ها و قارقار کلاغان، آسمان آبی و برگ های زرد و نارنجی درختان در کنار گنبد و کاشی کاری های آبی مجموعه منظره زیبایی را به وجود آورده است. محوطه آرامش خاصی دارد به ویژه نزدیک غاروب و شب ها که ستاره های آسمان درخشان می شوند اما درباره بایزید بسطامی باید گفت که نام اصلی بایزید، «طیفور بن عیسی بن سروشان» است و پدرش سروشان، از زرتشتیانی بود که به اسلام گروید.
از زندگی او چیز زیادی نمی دانیم و آنچه در منابع تاریخی آمده، پراکنده و ناهمخوان است. گروهی او را متوفی سال 180 هجری قمری می دانند و بر این باورند که از شاگردان امام جعفر صادق و سقای او بوده؛ چندان که به «طیفور سقا» شهرت یافته است. گروهی دیگر سال وفات بایزید را به سال 234 و یا 261 و مدت عمرش را 73 سال ثبت کرده اند، معتقدند که بایزید پس از وفات امام صادق به دنیا آمده و نمی تواند شاگرد او باشد.

با وجودی که از سفرهای او به بلخ و بغداد و مکه سخن گفته اند اما سخنان منسوب به خودش قبول این روایات را دشوار می سازد: وقتی کسی با وی گفت که مریدان از سیاحت و طلب نمی آسایند، بایزید جواب داد که یار من مقیم است، نه مسافر و من با او مقیم هستم و مسافرت نمی کنم. به هر روی بایزید که بنای کارش بر مراقبت نفس بود، در تصوف ایرانی مقامی بس بلند یافت تا آنجا که لقب «سلطان العارفین» را برازنده اش دانستند.
او در بسطام درگذشت و کنار همان صومعه ای که خلوت می کرد و ریاضت می کشید، به خاک سپرده شد. مجموعه آرامگاه بایزید در بسطام که در مرکز این شهر قرار گرفته، مجموعه بزرگی با فضاهای گوناگون همچون مسجد، بقعه، گنبد، مناره، ایوان، دالان، رواق و صحن است که آثاری از دوره های سلجوقی (سده 11 تا 12 میلادی)، ایلخانی (سده 13 تا 14)، تیموری (سده 14 تا 16)، صفوی (سده 16 تا 18) و قاجار (سده 19 تا 20) را در خود جای داده است.

بیشترین و زیباترین این آثار مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است که با آجرکاری، گچبری و کاشی کاری تزیین شده است. برخلاف انتظار، مزار بایزید بیرون از فضاهای معماری و در گوشه ای از صحن مجموعه قرار دارد. اتاقک کوچک فلزی که روی سنگ مرمرین مزار او نصب شده، مربوط به سال های اخیر است.
این می تواند اشاره ای باشد به زهد و ساده زیستی بایزید و پرهیز او از مظاهر دنیوی. نزدیک به سنگ مزار بایزید دو اتاق کوچک وجود دارد که گفته می شود همان صومعه و محل عبادت بایزید است. همچنین باید از بقعه امام زاده محمد بن جعفر صادق یاد کرد که نزدیک به مزار بایزید و در سمت جنوب آن واقع شده است. این بقعه نفیس از آثار دوره اولجایتو – ایلخان مغول – و متعلق به سال 700 ه.ق است.

مدرسه شاهرخیه

مدرسه شاهرخیه که قدمتش به دوران شاهرخ تیموری بازمی گردد هم از داخل مجموعه بایزید راه دارد و هم از کوچه پشت آن اما در مجموعه بایزید بسته است و اگر بخواهید از آن دیدن کنید باید از در کوچه پشتی داخل شوید.

باید گفت که مکان دقیق این مدرسه در شرق مسجد بایزید و گوشه ضلع شمال غربی آن در هفت متری ایوان اولجایتو قرار گرفته و یکی از بناهای با ارزش و با اهمیت مجموعه تاریخی بسطام است. این مدرسه که تا حدود 55 سال پیش به گفته معماران بسطام، دایر و مرکز تحصیل علوم قدیمه بوده و اکنون نیز به عنوان مدرسه علمیه باقرالعلوم استفاده می شود و با اینکه طلبه ها در حجره های آن مشغول درس خواندن هستند و در آن آمد و شد دارند گردشگران می توانند از آن دیدن کنند و عکس بگیرند.
مسجد جامع

اگر بخواهید مسجد جامع بسطام را ببینید باید از مجموعه بایزید خارج شوید و خیابان پشت مجموعه را بروید و از کوچه پشت مدرسه شاهرخیه به مسجد جامع برسید. حواستان باشد که اگر بخواهید محراب زیبای آن را ببینید باید سر اذان در آن حاضر باشید.


بخش شبستانی که در حال حاضر نماز جماعت در آن خوانده می شود احتمالا به دوره قاجار بازمی گردد ولی در حیاط پشتی محرابی بی نظیر از دوره ایلخانی وجود دارد. مسجد جامع بسطام مربوط به سده هشت قمری است که در تاریخ 27 آبان 1386 با شماره ثبت 20241 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برج کاشانه

برج کاشانه بسطام نیز دقیقا پشت مسجد جامع قرار دارد و از یک برج چند ضلعی تشکیل شده است. پرونده ثبت جهانی این آثار تاریخی در حال تهیه است و قرار است خانه هایی که مابین مجموعه بایزد با مسجد جامع و برج کاشانه قرار گرفته و در دهه های اخیر ساخته شده اند تملک شود و همه این مجموعه ها به هم وصل شود که اگر این اتفاق بیفتد، مجموعه بی نظیری به وجود خواهد آمد و گردشگران زیادی را به سوی خود جلب می کند.

ارتفاع این برج از درون 24 متر و از بیرون نزدیک به 20 متر است. شکل خارجی آن چند ضعلی منتظم 30 ضلعی است. در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که روی آن مطالبی نوشته شده است. در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می شود. سقف برج هم به گذشت زمان فرو ریخته بوده که در دوره های بعد به تعمیر آن اقدام شده است اما از تاریخ بنای این برج آگاهی درستی در دست نیست.

به عقیده اهالی بسطام این برج آتشکده زرتشتیان قبل از اسلام بوده است. برخی از شرق شناسان از جمله آندره گدار بر این گمان هستند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و نام اصلی آن غازانه بوده که به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نامیده شده است.

چطور برویم؟
بسطام تنها هفت کیلومتر بعد از شاهرود است. اگر خودروی شخصی نداشتید و به شاهرود رفتید می توانید با تاکسی های خطی که در میدان امام خمینی ابتدای خیابان 17 شهریور ایستگاه دارند به بسطام سفر کنید. کرایه آنها هم 450 تومان است.