خانه‌ های تاریخی تبریز

[Dead Silence]

رویای زندگی در یک خانه بزرگ با دیوارهای آجری، حیاطی مشجر با حوضی از کاشی‌های آبی، بهارخواب‌ها و ایوانی دلباز تصورات خیلی از ما را قلقلک می‌دهد.
شاید برای همین باشد که در بین تمام آثار تاریخی، خانه‌ها همیشه جذابیت متفاوتی داشته‌اند. اینکه بدانی روزگاری نه چندان دور کسی در دالان‌های این چهاردیواری راه رفته و زیر نور رنگین آفتاب از پشت پنجره‌های اروسی تن به گرمای خورشید تابستانه داده است، میلِ دیدار از این بناها را افزون می کند. وقتی بدانی این خانه‌ها محل زندگی افرادی بوده که نقش موثری در تاریخ سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علمی و هنری شهر و دیارت داشته اند، این شگفتی و وسوسه حضور در این چهاردیواری های متفاوت، بیشترتر هم می‌شود.
تبریز شهری است که به خانه‌های قاجاری پر تعدادش شهرت دارد. مهمترین دلیل این کثرت و تعدد خانه‌ها در دوره قاجار هم بر می‌گردد به دارالسلطنه شدن تبریز در دوره ولیعهدی عباس میرزا. پس از چند صد سال، حالا مهمترین خانه‌های تاریخی شهر اولین‌ها پس از تملک و مرمت تبدیل به اماکن قابل بازدیدی همچون موزه شده‌اند.
موزه‌هایی که هم روح یک خانه قجری را زنده نگاه داشته اند و هم به نمایش اشیایی می‌پردازند که خود گویای بخشی از تاریخ این شهر و مردمانش هستند.

خانه امیر نظام گروسی (موزه قاجار)
محله ششگلان یکی از محلات قدیمی تبریز است که در دوره قاجار عمارت‌های بسیار زیبایی در آن احداث شده بود؛ خانه امیر نظام گروسی یکی از با ارزش‌ترین باز مانده‌های این خانه‌های تاریخی است که هنوز هم با صلابت و عظمتی خاص، خودنمایی می‌کند. این خانه که امروزه به دلیل کاربری‌اش آن را به نام موزه قاجار می‌شناسند، در دوره ناصرالدین شاه و در زمان پیشکاری امیر نظام گروسی بنا شده است.
وجود یک مدرسه در بخشی از مسیر ورودی به خانه که گویا قبلا بخشی از حیاط بوده، در نگاه اول ابهت عمارت امیر نظام را نشان نمی دهد. اما وقتی از معبر آسفالته ورودی می‌پیچم داخل تازه با تصویری روبرو می شوم که شاداب و رنگین زیر نور آفتاب ظهرگاهی قیلوله کرده. حوض بزرگ میان حیاط وسوسه آب تنی کودکانه را به جان می‌اندازد. ساختمان شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی است که حیاط اندرونی تنها با ورود به داخل بنا مشخص می شود. حیاط اندرونی قابل بازدید نیست اما از پنجره های مشرف به اندرونی داخل بنا، می توان باغچه ها و حوض‌های زیبایش را تماشا کرد.خانه امیرنظام عمارتی بسیار بزرگ در دو طبقه است که 16 ستون با سرستون‌های زیبا ایوان سراسری آن را نگهداشته‌اند.
ایوانی که امیرنظام وقتی می‌خواسته سان ببیند، در آن به نظاره می ایستاده است. در طبقه بالا پنجره‌های مشبک اُرسی با شیشه های رنگی، بازدیدکنندگان را تبدیل به تمثال هایی از بازتابِ رنگین شمسه و اسلیمی کرده است. گچبری های نمای شمالی و جنوبی، آینه کاری‌ها و گچ‌بری‌های تالارهای داخلی و طنبی‌ها به زیبایی این عمارت با شکوه افزوده است. ظروف، لباس‌ها و عکس‌های پشت ویترین هم دریچه‌ای برای ورود به تجسم نحوه معیشت زنان و مردان تبریزِ دوره قاجار هستند؛ تالار سکه، بافته، چینی، تالار آبگینه، فلزات، موسیقی و تالار خاتم تالارهای طبقه اول را تشکیل می‌دهند.
در زیرزمین خانه امیر نظام حوض‌خانه وسیعی وجود دارد که یکی از زیباترین قسمتهای بنا است. این بخش هم تالارهای سنگ، اسلحه، رجال و فرامین، معماری و شهرسازی را شامل می شود. جابجایِ دیوارها، نامه و دست خط سران و رجال دیده می شود که روایت خاطرات سفرنامه ای ناصرالدین شاه به فرنگ در یکی از ویترین ها، یکی از جالب‌ترین آنها است. ستون‌های استوار حوض‌خانه و آجرکاری سقف آن هم بسیار چشمگیر است. از پنجره های زیر زمین می توان رفت و آمدها و اتفاقات حیاط را به خوبی زیر نظر داشت. از راهنمای موزه که می‌پرسم می‌گوید طبق منابع معتبر، پس از امیر نظام گروسی و در دوره های بعد نیز والیان آذربایجان در این عمارت سکونت داشته اند.
خانه پروین اعتصامی
«زندگی در چنین خانه ای طبع شعر و ذوق هنری را تقویت می کند!» دفتر نظرات مردمی خانه پروین اعتصامی را که ورق بزنی حتما از هر ده مطلب یک اظهار نظر با چنین مضمونی به چشمت می خورد. خانه پروین اعتصامی که محل تولد و زندگی این بانوی شاعر تا هفت سالگی بوده، بنایی وسیع و دلباز در کوچه پروین محله ششگلان است. حیاط بزرگ خانه با باغچه ها و حوض میانش چشم انداز اولیه ای است که به دیدن ساختمان آجری دو طبقه انتهایش راهنمایی ام می کند. از زمان افتتاح رسمی این خانه مجسمه ای از پروین نیز در ابتدای پله ها ایستاده؛ گویی همپای دیگر مهمانان به دیدار زادگاه و خانه کودکی خود آمده است. خانه پروین اعتصامی از دو طبقه و یک زیر زمین تشکیل شده که یک هشتی ورودی آن به ساختمان است. دو اتاق و یک سالن با دو ورودی شرقی و غربی منظرخلوت و دلنشینی از طبقه اول خانه است. دو بهار خواب، سه اتاق که یکی از آنها به آب انبار قدیمی راه دارد و یک تنور پخت نان که طی مرمت از زیر خاک بیرون آمده است هم در طبقه بالای راه پله قرار دارند.
زیر زمین خانه هم از یک حوض‌خانه با سقف کلیل آذری و پنج اتاق گهواره‌ای تشکیل شده است. خانه پروین اعتصامی از زمان افتتاحش تا به امروز محل دائمی نمایشگاه های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی است که باعث شده هر بار بازدید از آن، با نمایش آثار هنری و صنایع دستی، لطف خاصی داشته باشد.

خانه مشروطه
در محله قدیمی راسته کوچه تبریز و در ضلع غربی بازار، بنایی قاجاری با سردری ساده ایستاده که هنوز رنگ و بوی ایستادگی دوران مشروطه را با خود دارد. «خانه مشروطه» همان محلی است که تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچم های سفید تسلیم در مقابل قوای محمد علی شاه قاجار در آن گرفته شده است.
مالکِ نخستینِ خانه مشروطه حاج مهدی کوزه کنانی (معروف به ابوالمله) از شیفتگان آزادی بود که خانه اش بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1287 مرکز تجمع جمعی از برجسته‌ترین چهره‌های مشروطه در آذربایجان شد و در جنگهای 11 ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی نیز، ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار می رفت.
حیاط کوچکی میان درب ورودی و ساختمان اصلی است که ستارخان و باقرخان با توپ جنگی شان در آن منتظرم ایستاده‌اند. از همان نمای بیرونی پنجره های رنگین اروسی با تلالو نورهای رنگین دلربایی می کند. بنای خانه با دو طبقه اندرونی و بیرونی اش حاصل ذوق و هنر «حاج ولی معمار» هنرمند معمار تبریزی است که پس از بازگشت از روسیه در سال 1247 هجری شمسی آن را ساخته است. پله‌های سنگی داخل ساختمان به مجموعه‌ای از زیبایی‌ها هدایتم می‌کند. فراموشم می‌شود برای تماشای خانه آمده‌ام یا دیدن عکس‌ها و تاریخ زنده مشروطه‌ای که در میان تک تک آجرهایش جاخوش کرده است.
تزئینات چشمگیر و بکارگیری نورگیر زیبا و چشم نواز موسوم به کلاه فرنگی با ستون‌ها و در اتاق اصلی موسوم به «طنبی» و غلام گردش دور راه پله، ویژگی هایی هستند که هوش از سر می پرانند. طبقه اول که شامل تالار اصلی و اتاق های گوشواره ای است، از زمان مرمت و تجهیز در سال 75، به محلی برای نمایش اسناد و مدارکی از دوران پر فراز و نشیب انقلاب مشروطه در فضایی موزه ای تبدیل شده است. پس از یک دل سیر تماشای خانه با پنجره‌های بزرگ و اتاق های تو در تویش و نگاه کردن به حیاط از پشت شیشه های رنگین، یک راست می روم سراغ اسلحه کمری ستارخان که پشت ویترین هنوز ردی از دستان قدرتمند و روح آزادی خواه سردار ملی دارد. فرش مشروطه، لوازم شخصی سران انقلاب مشروطه و مطبوعات دوره قاجار دیگر چیزهایی هستند که نظرم را جلب می کنند. حتی با حضور یک روز کامل در این خانه باز هم چیزهای نادیده بسیاری از دوره مشروطه باقی می ماند. با ترک خانه، تصویر سرداری که با چشم‌هایی درخشنده و گلی در دستانش به من و دیگر فرزندانش لبخند می‌زند، در ذهنم جاودانه می‌شود / فارس