دانشجویان اروپایی قاجاریه

[# αпGεʟ]

ارتباط ایرانیان با غرب ، نخست در سطح نخبگان سیاسی روی داد. ورود چند هیأت سیاسی و مستشار اروپایی به ایران برای گسترش روابط دیپلماتیک و کمک به نوسازی ارتش قاجارها از یک سو، و اعزام تعدادی از ایرانیان برای تحصیل علوم و فنون جدید به کشور های اروپایی از سوی دیگر ، آغازی بر این ارتباط بود. اولین پیامد های این ارتباط نمایان شدن شکاف عمیق میان دو فرهنگ ، و مهم تر از آن ، حیرت نخبگان ایرانی در مقابل پیشرفت های علمی و فنی اروپاییان بود.

---

از اوایل دوره قاجار، اقداماتی برای اعزام دانشجویان ایرانی به کشور های اروپایی صورت گرفت.در خلال سالهای 1190 تا 1200 ه.ش (1811 تا 1821م) سه گروه(جمعاً 11 نفر) از دانشجویان ایرانی توسط عباس میرزا برای تحصیل در رشته های پزشکی،مهندسی،مهمات سازی،زبان های خارجی و نقاشی به انگلستان و فرانسه اعزام شدند.برخی از این دانشجویان علاوه بر انتقال علوم و فنون جدید، در انتقال ارزش ها و افکار جدید اروپایی نیز نقش فعالی ایفا کردند. از این میان به ویژه باید به میرزا صالح شیرازی اشاره کرد که عضو دومین گروه از این دانشجویان برای آموزش زبان های اروپایی به انگلستان اعزام شده بود.

 میرزا صالح در کنار آموزش زبان های خارجی،با فنون چاپ و روزنامه نگاری نیز آشنا شد. او پس از بازگشت به ایران علاوه بر ایجاد و گسترش صنعت چاپ و انتشار روزنامه در ایران به ترجمه و چاپ آثار اروپایی کمک کرد.او همچنین با انتشار سفر نامه خود توصیفی دقیق و نسبتاً عالمانه از اوضاع و تحولات علمی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور های مختلف اروپایی(به ویژه روسیه، اتریش و انگلستان) که در مسیر خود از آنها گذشته بود و یا در آنها رحل اقامت و تحصیل افکنده بود، ارائه داده است. او روسیه زمان خود را کشوری می دانست که نیمی آسیایی و نیمی اروپایی است واز این جهت شباهت های فراوانی با ایران دارد. به نوشته او، روسیه بر خلاف بسیاری دیگر از کشور های غربی، خود منشأ علم و فناوری نبوده اما با اقتباس فناوری غربی توانسته از عقب ماندگی نجات یابد و در مسیر پیشرفت و ترقی گام نهد. او الگوی روسیه را برای دستیابی ایرانیان به پیشرفت و ترقی مفید می شمرد.
 الگوی پیشنهادی میرزا صالح، اندکی بعد،از سوی یک ایرانی دیگر، یعنی میرزا مصطفی افشار(که به همراه هیأت ایرانی برای عذر خواهی از قضیه گریبایدف به روسیه اعزام شده بود)،با تفصیل بیشتری تشریح و توصیه شد.(1)اتفاقاً همین الگوی اصلاحات بود که در سرتا سر قرن نوزدهم میلادی بر ذهنیت نخبگان اصلاح طلب ایرانی غلبه داشت. طبق این الگو، یک حکومت مقتدر- هر چند استبدادی، اگر به اقتباس دستاوردهای فنی و غربی و کاربرد آن برای پیشرفت نظامی و اقتصادی اهتمام ورزد،می تواند کشور را در مسیر ترقی قرار دهد.

مهم ترین پیامد افزایش دانشجویان و فارغ التحصیلان ایرانی در آن دوره ،علاوه بر تخصص های علمی و فنی، تشکیل یک طبقه اجتماعی جدید بود که اگرچه از لحاظ کمی کوچک می نمود اما به دلیل عقاید و جایگاهش، به یک نیروی قدرتمند تبدیل شد که روز به روز بر مطالبات و فشارهایش برای انجام اصلاحات اجتماعی و سیاسی می افزود

همفکر دیگر میرزاصالح،یعنی میرزا مصطفی افشار نیز به نقش اساسی نظام آموزش جدید در پیشرفت جوامع اروپایی تأکید کرد و با صراحتی بیشتر از ضرورت ایجاد مدارس جدید در ایران سخن می گفت. افشار پیشنهاد کرد که چنین مدارسی با استخدام معلمین فرنگی تأسیس شود و فرزندان نجبا و اشراف در آنها به تحصیل علوم و فنون جدید اروپایی بپردازند و سپس این آموزش یافتگان با تصدی مناصب نظامی و اداری ، امور کشور را بر سیاق کشور های اروپایی تنظیم و تنسیق کنند.(2)
 تأسیس دارالفنون- سال ها طول کشید تا تأکید افرادی چون میرزا صالح و میرزا مصطفی افشار بر اهمیت نظام آموزشی و مدارس جدید به دغدغه دیگر نخبگان حکومتی و غیر حکومتی ایران تبدیل شود و اقداماتی عملی برای اصلاح نظام آموزشی کشور صورت گیرد. اولین مدرسه جدیدی که توسط این نخبگان در ایران تأسیس شد دارالفنون بود.این مدرسه در سال 1230 ه.ش(1851م) توسط امیرکبیر تأسیس شد. البته مۆسس این مدرسه ، چند روز قبل از افتتاح اولین دوره آن ، از کار برکنار شد و سپس به دستور شاه به قتل رسید. دارالفنون به الگوی پیشنهادی افشار بسیار نزدیک بود زیرا اولاً، یک مدرسه نخبه پرور بود و هدف از تأسیس آن تربیت کادرهای فنی، اداری و نظامی برای دولت بود . ثانیاً ، بیشتر دانشجویان آن را فرزندان خانواده های سرشناس و صاحب منصبان حکومتی تشکیل می دادند. سرانجام اینکه اکثر قریب به اتفاق معلمانشان- به ویژه در سال های اولیه فعالیت این مدرسه- از کشور های اروپایی، به ویژه اتریش،فرانسه و ایتالیا به استخدام دولت ایران در آمده بودند.


رشته های اصلی دارالفنون شامل علوم و فنون نظامی، مهندسی، پزشکی و زبان های خارجی بود. در سال 1238 ه.ش(1859م)، شعبه دیگری از دارالفنون در تبریز تأسیس شد که معلمانشان را غالباً فارغ التحصیلان دارالفنون تهران تشکیل می دادند. گرچه توجه حکومت قاجار به دارالفنون، نوسانات زیادی داشت اما این مدرسه تا پایان دوره قاجار به عنوان مهم ترین موسسه آموزشی به فعالیت خود ادامه داد و طی این دوره ، از هر یک از رشته های تحصیلی آن ده ها دانشجو فارغ التحصیل شدند.(3)
دارالفنون علاوه بر اینکه مرکز تربیت و تأمین کارگزاران و متخصصان مورد نیاز دولت و همچنین نشانه دلبستگی حکومت به نو گرایی و پیشرفت کشور تلقی می شد، در عین حال ، به محلی برای تبلیغ و ترویج افکار و عقاید جدید در میان جوانان و تحصیل کردگان ایرانی تبدیل شد.دانش های جدیدی که در دارالفنون تدریس می شد، در بسیاری از موارد با افکار و عقاید رایج ناسزگار بود. این وضعیت به ویژه در مورد پزشکی و نجوم آشکار تر بود. فیزیولوژی ، فارماکولوژی،کالبد شناسی و روش های درمانی جدید نه فقط با عادات و منافع صنفی طبیان سنتی تعارض پیدا می کردبلکه بعضاً با برخی از باورهای عمومی در مورد انسان و جهان- که رنگ مذهبی به خود گرفته بود – ناسزاگار می نمود. مشابه این مشکلات در مباحث کیهان شناسی و نجوم جدید،که از دروس رشته های مختلف دارالفنون محسوب می شدند، وجود داشت. موارد متعددی از مخالفت روحانیون، طبیبان سنتی و منجمین درباری،با علوم و دانش های جدیدی که در دارالفنون تدریس می شد گزارش شده است.همچنین برخی از مخالفان دارالفنون، گاه دانش آموختگان و مدافعان این مدرسه را به کفر و الحاد متهم می کردند.(4)
      دارالفنون ، محل آشنایی دانشجویان با ایدئولوژی ها و تشکل های فکری و سیاسی جدید نیز بود. اولین تشکل فکری و سیاسی جدید در ایران در سال 1238ه.ش (1859م) با عنوان «فراموش خانه» توسط یکی از معلمان دارالفنون (میرزا ملکم خان ) تأسیس شد که اکثریت اعضای آن را معلمان و دانشجویان دارالفنون تشکیل می دادند. در این تشکیلات سری ، افکار و عقاید جدید اجتماعی و سیاسی تشریح و تبلیغ می شد و در مورد ضرورت اصلاح امور کشور بر اساس علوم و تجربیات جدید غربی بحث می شد. ناصرالدین شاه که در آغاز تشکیل این گروه به آن اظهار تمایل کرده بود، پس از اینکه متوجه شد افکار و عقاید اصحاب فراموش خانه با مبانی اقتدار و حکومت او سازگاری ندارد و این مبانی را به چالش می کشد، به آن بدبین شد و دستور تعطیلی و تبعید ملکم را صادر کرد .(5)

سال ها طول کشید تا تأکید افرادی چون میرزا صالح و میرزا مصطفی افشار بر اهمیت نظام آموزشی و مدارس جدید به دغدغه دیگر نخبگان حکومتی و غیر حکومتی ایران تبدیل شود و اقداماتی عملی برای اصلاح نظام آموزشی کشور صورت گیرد

تأسیس و فعالیت دارالفنون به معنای قطع اعزام دانشجویان ایرانی به اروپا نبود. چنان که در سال 1235 ه.ش (1856م)،یعنی زمانی که هنوز اولین دوره دانشجویان دارالفنون فارغ التحصیل نشده بودند، گروه دیگری از جوانان ایرانی برای تحصیل علم طب به فرانسه اعزام شدند. به علاوه، معمولاً گروهی از فارغ التحصیلان نخبه دارالفنون برای تکمیل تحصیلات خود به اروپا اعزام می شدند. برای مثال در سال 1238ه.ش (1859م) که بزرگترین گروه دانشجویی، مشتمل بر 42 نفر به اروپا (فرانسه) اعزام شدند، حدود نیمی از آنها را فارغ التحصیلان دارالفنون نشکیل می دادند. این دانشجویان نیز تحصیلات خود را به اتمام رسانده و در خلال سالهای 1242 تا 1246 ه.ش (1863 تا 1867 م) به ایران باز گشتند.(6)

مهم ترین پیامد افزایش دانشجویان و فارغ التحصیلان ایرانی در آن دوره ،علاوه بر تخصص های علمی و فنی، تشکیل یک طبقه اجتماعی جدید بود که اگرچه از لحاظ کمی کوچک می نمود اما به دلیل عقاید و جایگاهش، به یک نیروی قدرتمند تبدیل شد که روز به روز بر مطالبات و فشارهایش برای انجام اصلاحات اجتماعی و سیاسی می افزود. برنامه های میرزا حسین خان سپهسالار ، صدر اعظم اصلاح طلب ناصر الدین شاه که در سال های 1250 تا 1252ه.ش(1871 تا 1873 م) زمام امور کشور را در دست گرفت کم و بیش در راستای مطالبات این نیروی بود. با شکست سپهسالار  انتقاد و اعتراض این نیروها متوجه اساس سلطنت استبدادی قاجارها شد.این گرایش به ویژه در میان حلقه قانون(روزنامه منتقد و اصلاح طلبی که ملکم خان،در آن زمان در لندن منتشر می کرد و خوانندگان داخلی آن را به طور عمده تحصیل کردگان جدید تشکیل می دادند)آشکارتر و شدیدتر بود. به همین دلیل بود که در همان دوران شاه نسبت به تحصیل کردگان جدید، به ویژه نوع فرنگ رفته آن ،به شدت بدبین شد و خشمگینانه هر گونه سفر به خارج، از جمله برای تحصیل را ممنوع ساخت