مسعودیه؛ از خانه ظل‌السلطان تا مرکز فرهنگی تهران

[tyjtfhdhr]

تاریخ ایرانی: تا چند سال قبل خیلی‌ها حتی نامش را نشنیده بودند. تصویر و تصور همیشگی از ساختمان‌های قدیمی و شیشه‌های رنگ به رنگ در عکس‌های یک‌نفره و دسته‌جمعی مردم به سفرهای گهگاه‌شان به اصفهان و شیراز و کاشان و دیگر شهرهای میانۀ نقشۀ ایران منحصر بود. با ذوق‌ترهایی هم بودند که در تهران‌گردی‌هایشان گاهی سر از کاخ‌های شمال شهر در می‌آوردند و در سرسرای سعدآباد و نیاوران رد معماری قدیم را می‌گرفتند و عکسی به یادگار می‌انداختند. آن روز‌ها هنوز خیلی‌ها حتی نام این عمارت را نشنیده بودند. ساختمانی مهجور در میانۀ شهر، پشت میدان پر خاطرۀ بهارستان در خیابان اکباتان که شاید حتی اگر مثل خیلی از رهگذران از جلوی درش رد شده بودند هم نمی‌دانستند پشت این سردر که نام سازمان میراث فرهنگی بر آن نقش بسته، رازهایی از معماری دوران قاجار و خاطراتی ناگفته از ظل‌السلطان قاجار ناگشوده مانده است.



اما اواخر شهریور ماه ۱۳۹۰ به ناگهان نام ساختمان گمنام خیابان اکباتان، به خبرگزاری‌های پرمخاطب راه یافت. واسطۀ این شهرت، برگزاری پانزدهمین جشن خانه سینما در عمارت مسعودیه تهران بود. در آن شب حیاط مقابل عمارت دیوانخانه گوش تا گوش پر از هنرمندان و هنردوستانی بود که جز شرکت در گردهمایی بزرگداشت رویدادی سینمایی، جنب و جوشی بی‌سابقه به عمارت بی‌سر و صدا و تاریخی مسعودیه بخشیده بودند.



عمارت مسعودیه به همراه باغ نگارستان، باغ لاله‌زار و باغ سردار ایروانی یکی از اماکنی است که در محدودۀ شمال حصار شاه طهماسبی تهران در عصر ناصری بنا شده و همچنان که خصوصیات باغ‌های ایرانی را داراست با نقش‌مایه‌ها و عناصری از معماری فرنگی مزین شده است. عملیات احداث عمارت مشتمل بر بیرونی و اندرونی و دیگر ملحقات در سال ۱۲۹۵ هجری قمری به فرمان مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین شاه و به سرکاری رضاقلی‌خان ملقب به سراج‌الملک در زمینی به وسعت ۴۰۰۰ متر مربع از اراضی باغ نظامیه به اتمام رسید. این محل از‌‌‌ همان سال‌های ۱۲۹۰ قمری به بعد که باغ عمارت نظامیه توسط مسعود میرزا خریداری و بنای عمارت در آن آغاز شد، به مسعودیه شهرت یافت.



مجموعۀ عمارت مسعودیه شامل ۵ عمارت دیوانخانه، سفره‌خانه، حوضخانه، عمارت سید جوادی، عمارت مشیرالملکی و عمارت سردر، پُر است از گچ‌بری، کاشی‌کاری، خطاطی، نقاشی دیواری و به طوری کلی تزئینات نفیس، تقسیم‌بندی‌های فضایی و عملکردهای متنوع و موقعیت مکانی آن در محدودۀ میدان بهارستان که بسیاری از مهم‌ترین حوادث تاریخ معاصر را به خود دیده است از خصوصیات منحصر به فرد آن به شمار می‌آید. این مجموعه تاریخی دارای ۷ کتیبه است که دو کتیبه در سردر اصلی، یک کتیبه در سردر کالسکه‌رو، دو کتیبه در عمارت دیوان‌خانه و دو کتیبه نیز در عمارت مشیریه قرار دارد.



ظل‌السلطان در سال ۱۳۲۷ قمری چند سال پیش از مرگ، به پسر خود وکالت داده بود که عمارت مسعودیه را به هر کس که مایل باشد، بفروشد. این چنین بود که همدم‌السلطنه، همسر جلال‌الدوله و دختر میرزا یوسف مستوفی‌الممالک صدراعظم در سال ۱۳۲۸، عمارت مسعودیه را به مبلغ ۵۰ هزار تومان خریداری کرد. در این معامله که وکیل همدم، خود مستوفی‌الممالک بود بناهای مسعودیه بالغ بر ۴۰ باب به او واگذار شد.



با سقوط حکومت قاجار این ساختمان سال‌های پر فراز و نشیبی را طی کرد و بار‌ها در ید اختیار دولتمردان دست به دست شد. چنان که در دوران پهلوی مدتی به عنوان وزارت معارف و صنایع مستظرفه مورد بهره‌برداری قرار گرفت، در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ تابلوی دانشکده افسری بر سردرش بالا رفت و بعد‌ها به مدت چند دهه به عنوان ساختمان وزارت آموزش و پرورش استفاده شد. حتی پس از انقلاب که شهیدان محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر در وزارت آموزش و پرورش خدمت می‌کردند نیز دفتر کارشان همچنان در همین عمارت واقع بود.



اما سرانجام در تاریخ ۲۷ دی ماه ۱۳۷۷ بود که عمارت مسعودیه، ۱۲۰ سال پس از اتمام عملیات ساخت، به شمارۀ ۲۱۹۰ در فهرست آثار ملی ثبت و به میراث فرهنگی واگذار شد. میراث فرهنگی طی مدت بیش از یک دهه حضور مستقیم در این مجموعه بخش‌هایی از آن از جمله عمارت مشیرالملکی که اکنون میزبان «کافه مسعودیه» است را مرمت کرد و در اواخر سال ۱۳۸۹ مجموعه را جهت بهره‌برداری در اختیار شرکت «سرمایه‌گذاری ساختمانی عظام» و دفتر فنی آن به ریاست مهندس تقی‌زاده قرار داد که در عملیات مرمت عمارت از مشاوره‌های مستقیم برخی از قدیمی‌های سازمان میراث فرهنگی از جمله سید محمد بهشتی رئیس اسبق سازمان بهره می‌برد.



مدیران این مؤسسه فرهنگی اکنون در چهارمین بهار فعالیت در عمارت مسعودیه امیدوارند بتوانند تا سه سال دیگر این مجموعه را به آنچه برایش برنامه‌ریزی شده یعنی یک «مرکز رویدادهای هنری، فرهنگی» تبدیل کنند.



مطابق موافقت‌نامه‌ای که اواخر سال ۱۳۸۹ میان «سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور» و «شرکت سرمایه‌گذاری ساختمانی عظام» امضا شده، پروژۀ مرمت، بازسازی و بهره‌برداری از عمارت مسعودیه در حال حاضر به صورت مشارکتی آغاز شده است. در این مشارکت دوجانبه سازمان میراث فرهنگی همچنان به عنوان مالک مجموعه باقی می‌ماند و شرکت عظام با سرمایه‌گذاری در طی زمانی مشخص حق بهره‌برداری از مجموعه را خواهد داشت و نهایتا پس از اتمام موعد مقرر مجموعه مجددا در اختیار میراث فرهنگی قرار می‌گیرد.



مشابه موفق این موافقت‌نامه، چند سال قبل منجر به ترمیم و بهره‌برداری از مجموعه «خانه عامری‌ها» در کاشان شد. شرکت عظام اکنون نیز جز مرمت و بهره‌برداری از عمارت مسعودیه، پروژۀ مرمت کاروانسرای وکیل در شهر کرمان را برعهده گرفته و در مرحلۀ تهیۀ طرح‌های مرمت و بازسازی پیگیری می‌کند.



به گفتۀ مهندسان پروژۀ مسعودیه، این عمارت ابتدا قرار بود در جریان مشارکت با سازمان میراث فرهنگی همچون برخی ساختمان‌های قدیمی در شهرهایی چون یزد و اصفهان، به یک «هتل» در بافت تاریخی شهر تبدیل شود اما در پی انجام مطالعات تکمیلی و پیشنهاد تازۀ شرکت عظام مذاکراتی جهت تغییر کاربری به «مرکز رویدادهای هنری، فرهنگی» با سازمان میراث فرهنگی صورت گرفت که اکنون مقدمات اجرایی شدن آن در حال فراهم آمدن است.



مطابق موافقت‌نامه میراث و عظام، این شرکت خصوصی ضمن بازگشایی مجموعه برای بازدید عموم، طرح مرمت و احیای عمارت را با کسب مشاوره از کار‌شناسان فن آغاز کرد. واقعه‌ای که در فروردین ماه امسال به گشوده شدن درهای این عمارت تاریخی به روی بازدیدکنندگان نوروزی انجامید و سیل عکس‌ها و توصیفات گردشگران از این بنای نو گشوده را راهی شبکه‌های اجتماعی کرد.



به گفتۀ یکی از مهندسان ناظر بر پروژۀ مرمت عمارت مسعودیه، جز مرمت‌هایی که در زمان حضور دکتر آیت‌الله‌زاده شیرازی در سمت معاون اجرایی و قائم مقام سازمان میراث فرهنگی در مجموعه عمارت انجام شده است، دفتر فنی عظام در فاصله استقرار در محل تا تایید نهایی طرح‌های ارائه شده برای تغییر کاربری کل مجموعه، عملیات مرمت و محافظت از بنای تاریخی را در بخش‌هایی از عمارت آغاز کرده است. او از جمله به آغاز عملیات مرمت جبهه شرقی عمارت اشاره می‌کند.



به گفتۀ کار‌شناسان مستقر در محل عمارت، مسئولان امر امیدوارند طی چند سال آینده اهدافی همچون ترمیم سازۀ اصلی عمارت‌ها و مقاوم‌سازی مجموعه در برابر زلزله، مرمت کالبد تاریخی و بازسازی بخش‌های از دست رفته، احداث و تجهیز فضاهای خدماتی در مجاور مجموعه جهت استقرار کاربری‌های جدید و دستیابی به استانداردهای لازم، اجرای تاسیسات مکانیکی و الکتریکی و الکترونیکی مورد نیاز و طراحی و اجرای مبلمان و معماری داخلی فضا‌ها محقق شود و به زودی شاهد افتتاح مرکز رویدادهای هنری، فرهنگی عمارت مسعودیه باشیم. مرکزی شامل گالری‌ها، آمفی‌تئاتر، سالن تشریفات، کلاس‌های آموزشی، موزه، رستوران، شربتخانه که قرار است به صورت توامان نقش مکانی فرهنگی و آموزشی و موزه‌ای تاریخی را ایفا کند.

[Tɪɢʜᴛ]

ز شاهزادگان دوره قاجاريه، مسعود ميرزا ظل السلطان، پسر ارشد ناصرالدين شاه، از نظر تمول و ثروت و طول مدت حکمراني و قدرت، يکي از رجال شاخص و منحصر به فردي است که با هيچ يک از اقوام خود قابل مقايسه نیست. وي در طول مدت عمر خود، سي و چهار سال متوالي حاکم اصفهان و قريب چهل و پنج سال متناوب حاکم مازندران و اصفهان و فارس و مدتي نيز فرمانرواي مطلق العنان هفده شهر ايران بوده است.

مسعود ميرزا ظل السلطان در روز بيستم صفر سال 1266ه.ق از بطن عفت السلطنه بدنيا آمد. او سه سال از مظفرالدين شاه بزرگتر بود ولي چون عفت السلطنه از دودمان شاهان قاجار و از زنهاي عقدي ناصرالدين شاه نبود، ظل السلطان به وليعهدي انتخاب نشد. حسرت ولايتعهدي، از اوان کودکي حسادت برادرش مظفرالدين ميرزا را در جانش بر انگيخت و تا پايان عمر، آرزوي مالکيت و پادشاهي يک دم از مخيله اش دور نشد.

ظل السلطان در سال 1278ه در حالي که سيزده سال بيشتر نداشت، به حکومت مازندران و ترکمن صحرا و سمنان و دامغان منصوب گرديد و چهار سال در اين سمت باقي ماند.

پس از پايان دوره حکمراني اش در مازندران، به تهران احضار شد و پس از ورود به پايتخت با همدم الملوک (دختر امير کبير) که بعدها به همدم السلطنه ملقب گرديد ازدواج کرد و پس از برگزاري مراسم عقد ازدواج به فرمانروايي فارس انتخاب شد. در سال 1921 به اصفهان مي رود و اين مرتبه دوره حکمراني او تا سال 1325 يعني سي و پنج سال متوالي ادامه پيدا مي کند. از همان اوان شباب و عنفوان جواني راه استفاده و يا به اصطلاح آن ايام، دخل و مداخل را خوب مي دانست و به جمع آوري نقدينه و جواهر و املاک عشق و علاقه مفرطي داشت و روز به روز بر دامنه سلطه و چنگ اندازي بر املاک حومه اصفهان مي افزود.

پارک مسعوديه تهران، باغ نو، باغ حاجي آباد، باغ ابريشم، باغ اکبرآباد، شکارگاه و عمارت قمشلو و ابنيه قهدزيجان و کوجان اصفهان، ميل وافر شاهزاده قاجار را به ملک و دارايي نشان مي دهد. آنچه مسلم است اين است که رعايت حال رعيت و رضايت فروشندگان املاک اهميت چنداني براي او نداشت.

دوران حکومت ظل السلطان در اصفهان، به قلع و قمع مخالفان و سرکوب شورشهاي محلي و داخلي و يا افزون بر داراييهاي کلان، از طريق دست اندازي بر اموال مردم مي گذشت و از آنجا که مملکت داري جايي در ذهنيت قاجار نداشت، اغلب اوقات را به شکار و بلوک گردي و خوشگذراني سپري مي کرد. با اين حال، نبايد از نظر دور داشت که تشکيل قشون منظم، تأسيس روزنامه فرهنگ، افتتاح مدرسه همايوني به سبک جديد و اکل دو ميليتر (Ecole de Militaire) يا مدرسه نظامي براي تعليم داوطلبان قشون، از جمله اقدامات ظل السلطان در اصفهان است.