آرایه تلمیح

[מַברִיק]

آرایه تلمیح چیست؟

تلمیح در لغت به معنای «با گوشه چشم نگریستن» است، اما در ادبیات به آرایه ای می‌گویند که شاعر یا نویسنده در ضمن نوشته اش به داستانی معروف، مثل، آیه، یا حدیثی اشاره داشته باشد.

به لفظ «اشاره» در تعریف آرایه تلمیح دقت کنید، زیرا نشان دهنده ی آن است که عین ضرب المثل،آیه یا داستان گفته نمی‌شود، بلکه تنها به آن اشاره می‌شود.


نکته: در صورتی که عین عبارت یک آیه یا ضرب المثل یا شعری از شاعر دیگر، در میان کلام یک نویسنده و شاعر بیاید، به آن آرایه تضمین می‌گویند نه تلمیح.


مثال برای آرایه تلمیح
تلمیح در شعر مولوی
بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست / بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

یعقوب وار وا اسفاها همی‌زنم / دیدار خوب یوسف کنعانم آرزوست

زین همرهان سست عناصر دلم گرفت / شیر خدا و رستم دستانم آرزوست

(اشاره به داستان حضرت یوسف – اشاره به داستان رستم)


تلمیح در شعر سعدی:
پسر نوح با بدان بنشست / خاندان نبوتش گم شد

سگ اصحاب کهف روزی چند / پی نیکان گرفتت و مردم شد

(اشاره به داستان اصحاب کهف)



تلمیح در شعر حافظ
آسمان بار امانت نتوانست کشید / قرعه کار به نام من دیوانه زدند

(اشاره به آیه ۷۲ سوره احزاب: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا (ما این امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم، از تحمل آن سرباز زدند و از آن ترسیدند. انسان آن امانت بر دوش گرفت، که او ستمکار و نادان بود.)


صوفى از باده به اندازه خورد نوشش باد / ور نه انديشۀ اين كار فراموشش باد

(اشاره به ضرب المثل معروف: «اندازه نگهدار كه اندازه نكوست»)



مثال از شاعران دیگر
آن که حبّ وطن نداشت به دل / مرده زان خوب‌تر به باور من (شاعر: ادیب الممالک فراهانی)

(اشاره به حدیث «حب الوطن من‌الایمان»؛ یعنی دوست داشتن وطن از ایمان است.)


تاثیر آرایه تلمیح در ادبیات:
ساختار تلمیح همچون ساختار تشبیه است و در ابیاتی که تلمیح به کار رفته می‌توان مفهوم «این شبیه آن» را مشاهده کرد. همچنین تلمیح در شعر فارسی، می‌تواند با مراعات نظیر همراه باشد. به عنوان مثال در بیت (یعقوب وار وا اسفاها همی‌زنم / دیدار خوب یوسف کنعانم آرزوست):

هم تشبیه را می‌توان دید => همچون یعقوب از دوری عزیز خود غمگینم و صحبت عزیزی همچون یوسف را آرزو دارم.
هم مراعات نظیر: (یعقوب، یوسف، کنعان)

شاعر با آرایه تلمیح؛ با بیان یک حدیث یا حکایت آشنا به سخن خود اعتبار بیشتری می‌بخشد و در ذهن خواننده یا شنونده، آشنایی ایجاد می‌کند.

[سوگند4]

خیلی عالی بود