بازی آنلاین
آپلود عکس
24-07-2014، 12:26
نفوذ انگلیس در جریان جنگ های ایران و روس دوره فتحعلی شاه
ایران پس از صفویان حکومتهای گذرا و ناپایداری را تجربه کرد که به تمامی مشغول جنگهای خارجی و یا خانگی شد و هرگز فرصت ثبات و دوام نیافت. افشاریان و زندیان دوره کوتاهی از تاریخ حکومتهای ایران را به نام خود ثبت کردند که هرگز به استقرار سلسله ای با دوام و متمرکز نینجامید که قدرتهای محلی را کاملاً تابع خود کند و یا این تابعیت را استمرار بخشد. در این زمان، ایران کشوری بحران زده و نیمه ویران بر اثر جای گزینی پی در پی حکومتها و ناامن بر اثر جنگهای داخلی و تجاوزهای خارجی است. ژنرال گاردان فرانسوی، سفیر ناپلئون در ایران می نویسد که ایران مملکتی است کم جمعیت و فقیر که بر اثر جنگهای داخلی، کشاورزی آن دچار نقصان است؛ توجهی به تجارت نیست و معادن آن استخراج نمی شود و داد و ستد و معاملات در حکم صفر است.(1قاجارها در چنین شرایطی، موقعیت خود را به عنوان ایل مدعی قدرت در پناه درایت آقا محمدخان قاجار مستحکم کردند. جنگهای داخلی آقا محمدخان سپس لشکرکشیهای خارجی او، ایل قاجار را در موقعیت جدیدی در طبقه بندی قدرت قرار داد.
این زمان، ایران در میان کشورهایی قرار گرفته بود که قدرتهای نوپا یا کهن استعماری هر روز به شیوه ای برای نفوذ هر چه بیشتر در دیگر کشورها و کسب قدرت و البته ثروت بیش از پیش می کوشیدند. در این بین موقعیت خاص جغرافیایی و تاریخی ایران، آن را در معرض توجه بیشتر قرار داده بود. ایران که به نوعی چهار راه ارتباط شرق و غرب و به تعبیر آن زمان دروازه هندوستان بود، تحت تأثیر همین موقعیت، قدرتهای استعماری را متوجه خود کرد. پس از پیروزی انقلاب بزرگ فرانسه در 1204 ق/ 178789 م ناپلئون به عنوان امپراتور تاجگذاری کرد و به دنبال آن در پی کسب جایگاه ویژه ای در عرصه مناسبات جهانی برآمد که مشخصه بارز آن داشتن مناطق استعماری و قوای نظامی برتر بود؛ و صد البته بورژوازی نوظهور فرانسه نیز خواهان کسب این جایگاه و افتخارات و بهره های حاصل از آن بود.(2) ناپلئون نیز با درک این نیازها تنها راه دستیابی به همه این خواسته ها را رسیدن به هند می دانست.
پیشینه استعمار انگلیس بیش از سابقه حضور آنها در سرزمین ماست. در حقیقت انگلیس از نخستین دولتهایی بود که راه پیشرفت و توسعه خود را در مدخلات نظامی و سیاسی و اقتصادی در دیگر ممالک جستجو می کرد. سابقه حضور آنان در ایران به دوران صفویه باز می گردد که البته قدرت سیاسی و نظامی ایران آن عصر، تا حد زیادی مانع از مداخله های انگلیس در ایران می شد؛ و اگر در مواردی مانند آنچه در جریان بیرون راندن پرتغالیها از بندر گمبرون پیش آمد از نیروی نظامی انگلیس، به عنوان متحد، یاری نیز گرفته می شد؛ ولی این هرگز به معنای نفوذ با تسلط انگلیسی ها بر امور داخلی ایران نبود. در زمان افشاریه و زندیه نیز به جز دوره ای کوتاه از قدرت نمایی نادرشاه افشار و کریم خان زند، بی کفایتی جانشینان این دو، کوتاهی عمر سلسله های آنان، مداخلات و تجاوزهای همسایگان و دولتهای مترصد فرصت را باعث شد. آنچه برای انگلیس قابل توجه می نمود، حفظ هندوستان و جلوگیری از نفوذ سایر رقبا در ایران و هندوستان بویژه روسیه و فرانسه بود.
سال 1221 ق/ 1806 م ناپلئون به کشورهای تابع فرانسه دستور داد تا بنادرشان را به روی تجارت با انگلیس ببندند.(3) سال بعد ناپلئون برای یافتن جای پایی در نزدیکی هندوستان با ایران پیمان اتحاد- «فین کنشتاین»- بست که در آن وعده می داد تا از منافع ایران در برابر روسیه و هر کشور دیگری حمایت کند.(4) در همین حین برای به انزوا کشیدن انگلستان در عرصه مناسبات بین الملل و همچنین یافتن متحدی در برابر انگلستان، با روسیه، تزار الکساندر اول، پیمان اتحاد امضا می کند.(5) این در واقع همان «پیمان تیلسیت» بود که ایران امید داشت مسائلی درباره الحاق گرجستان به قلمرو این کشور در آن مطرح شود که هرگز چنین نشد.(6) ولی چند سال بعد، از سوی دیگر میدان دادن به فرانسه، کینه انگلیس علیه ایران را بر می انگیخت.(7) ولی چند سال بعد، زمانی که فرانسه خود را به اندازه کافی نیرومند یافت، با حمله به روسیه مسکو را تصرف کرد. (1227 ق/ 1812) گو اینکه این خطای بزرگی بود و فرانسه به دلیل نبود آذوقه و سرمای شدید شکست خورد.(8) ولی فرانسه با این کار تصمیم به حذف مانع بزرگی در راه رسیدن به هندوستان گرفته بود. همچنین با تصرف روسیه، در حقیقت شرق اروپا را به دست می آورد که خود اهرم مناسبی برای بی رقیب شدن فرانسه در صحنه قدرت جهانی بود. به هر صورت شکست ناپلئون در واترلو بلژیک پس از عقب نشینی از روسیه (9-1228 ق/ 1814 م) به دنبال آن کنگره وین (1230 ق/ 1815 م) و تبعید ناپلئون به جزیره سنت هلن(9)، منجر به خالی شدن عرصه قدرت برای انگلیس و روسیه شد. این درست همان هدفی بود که انگلیس دنبال می کرد و به این منظور ترجیح داده بود به صورت موقت صلحی میان ایران و روسیه برقرار شود تا کار فرانسه با استفاده از به کارگیری تمام قدرت روسیه در اروپا یکسره شود.(10)
با نگاهی به اوضاع ایران و روسیه مقارن تحولات اروپا، تأثیرپذیری مستقیم فراز و فرودهای جنگ از این تحولات را به روشنی می بینیم. پس از معاهده تیلسیت و نزدیکی فرانسه و روسیه، انگلستان با احساس خطر از جانب این اتحاد، سعی کرد با تشویق ایران به جنگ با روسیه، باعث تفکیک و در نتیجه تضعیف نیروهای مخالفانش شود. ولی پس از حمله فرانسه به روسیه در اتحاد جدید علیه فرانسه می اندیشید و بنابراین مایل بود که جنگ ایران و روسیه هر چه زودتر پایان پذیرد. انعکاس اتحادها و پیمان شکنی ها و جبهه بندیهای اروپا، که با تغییر سیاستهای دول درگیر همراه بود، در این ارتباط به روشی هویداست.
حضور انگلیس در خلیج فارس، سابقه ای طولانی تر از عمر سلسله قاجار داشت. توجه انگلیس به همه راههایی که به نحوی به هندوستان ختم می شد، پیش از این آغاز شده بود و اکنون نیز ادامه داشت. اشتغال آقا محمدخان به جنگهای داخلی و عمر کوتاه حکمروایی او سپس بی خبری و بی توجهی فتحعلی شاه به آبهای جنوب، این حضور را استمرار و پایداری بیشتری بخشید.
نگرانی های انگلیس از حضور روسیه، دانستن مقصود نهایی آنها یعنی رسیدن به آبهای گرم، سپس هندوستان بود.
گذشته از آن، ایران خود نیز منافع و امتیازهای فراوانی داشت که در جلب توجه انگلیس یا هر دولت استعماری دیگری مؤثر بود. بازار سودآور ایران و موقعیت استراتژیک آن، از نظر انگلیس که به سوی انقلاب صنعتی پیش می رفت، دور نمی ماند. هر چند که ایران بیش از هر چیز به عنوان دروازه هند مورد توجه انگلیس بود. از این رو انگلیس و در واقع شرکت هند شرقی مصمم شد که راه نفوذ بیشتری در ایران بیابد.
اواخر ربیع الاول 1214 / اوت 1799 نماینده شرکت هند شرقی با عنوان ارباب مهدیقلی خان از هند در تهران به حضور فتحعلی شاه رسید و درخواستهای دولت متبوعش مبنی بر سرکوب افغانها را به شاه عرضه کرد.(11) گویا این شخص مقیم بوشهر بود و اصل مطلب او هم استمداد از شاه برای مقابله با حکام افغانی بود که قصد حمله به هند داشتند.(12)
توجه به حضور روسها و مراقبت از فعالیتهای آنها و همچنین ترس از نفوذ آرام فرانسویها در منطقه (13) را نیز باید به انگیزه های شرکت هند شرقی از فرستادن این سفیر به ایران، اضافه کرد.
سال 1215 ق/ 1800 م جان مالکوم به ایران آمد.(14) هدف او نیز شخصاً تفاوتی با اهداف- مهدیقلی خان- نداشت. او موظف بود شاه ایران را علیه زمانشاه افغانی ترغیب کند و علاوه بر جلوگیری از نفوذ فرانسویان، سطح بازرگانی ایران و شرکت هند شرقی را ارتقا بخشد.(15) این تلاش به انعقاد قرارداد بازرگانی میان مالکوم به نمایندگی از شرکت هند شرقی و حاج ابراهیم خان کلانتر به نمایندگی از دربار ایران منجر شد.(16) در بند مربوط به همکاریهای نظامی، ایران متعهد شده بود که « با زمانشاه قراردادی نبندد مگر آنکه زمانشاه ادعایی راجع به متعلقات بریتانیا در هند نداشته باشد»؛ در مقابل شرکت هند شرقی وعده داد در صورت تجاوز افعانیها یا فرانسویها به ایران، مهمات جنگی بفرستند.(17) نیز گمرک و مالیات ایران از بازرگانان هندی و انگلیسی برداشته شود.(18) در پیش نویس پیمان بازرگانی با ایران، مالکوم درخواست واگذاری جزایر قشم، هنگام و خارک در خلیج پارس به انگلستان را مطرح کرد و اجازه خواست که انگلیس نیرو و استحکامات نظامی در این جزایر برپا کند.(19) این درخواست که از سوی شاه ایران رد شد، خواست انگلیس مبنی بر کنترل اوضاع ایران را آشکار می سازد. اما تلاش انگلیس در این پیمان نامه ها منجر به گرفتن نوعی حق کاپیتولاسیون از ایران شد: « استقلال قضایی، تا جایی که مجازاتها منجر به قتل یا جرح نشود.»(20)
ایران پس از صفویان حکومتهای گذرا و ناپایداری را تجربه کرد که به تمامی مشغول جنگهای خارجی و یا خانگی شد و هرگز فرصت ثبات و دوام نیافت. افشاریان و زندیان دوره کوتاهی از تاریخ حکومتهای ایران را به نام خود ثبت کردند که هرگز به استقرار سلسله ای با دوام و متمرکز نینجامید که قدرتهای محلی را کاملاً تابع خود کند و یا این تابعیت را استمرار بخشد. در این زمان، ایران کشوری بحران زده و نیمه ویران بر اثر جای گزینی پی در پی حکومتها و ناامن بر اثر جنگهای داخلی و تجاوزهای خارجی است. ژنرال گاردان فرانسوی، سفیر ناپلئون در ایران می نویسد که ایران مملکتی است کم جمعیت و فقیر که بر اثر جنگهای داخلی، کشاورزی آن دچار نقصان است؛ توجهی به تجارت نیست و معادن آن استخراج نمی شود و داد و ستد و معاملات در حکم صفر است.(1قاجارها در چنین شرایطی، موقعیت خود را به عنوان ایل مدعی قدرت در پناه درایت آقا محمدخان قاجار مستحکم کردند. جنگهای داخلی آقا محمدخان سپس لشکرکشیهای خارجی او، ایل قاجار را در موقعیت جدیدی در طبقه بندی قدرت قرار داد.
این زمان، ایران در میان کشورهایی قرار گرفته بود که قدرتهای نوپا یا کهن استعماری هر روز به شیوه ای برای نفوذ هر چه بیشتر در دیگر کشورها و کسب قدرت و البته ثروت بیش از پیش می کوشیدند. در این بین موقعیت خاص جغرافیایی و تاریخی ایران، آن را در معرض توجه بیشتر قرار داده بود. ایران که به نوعی چهار راه ارتباط شرق و غرب و به تعبیر آن زمان دروازه هندوستان بود، تحت تأثیر همین موقعیت، قدرتهای استعماری را متوجه خود کرد. پس از پیروزی انقلاب بزرگ فرانسه در 1204 ق/ 178789 م ناپلئون به عنوان امپراتور تاجگذاری کرد و به دنبال آن در پی کسب جایگاه ویژه ای در عرصه مناسبات جهانی برآمد که مشخصه بارز آن داشتن مناطق استعماری و قوای نظامی برتر بود؛ و صد البته بورژوازی نوظهور فرانسه نیز خواهان کسب این جایگاه و افتخارات و بهره های حاصل از آن بود.(2) ناپلئون نیز با درک این نیازها تنها راه دستیابی به همه این خواسته ها را رسیدن به هند می دانست.
پیشینه استعمار انگلیس بیش از سابقه حضور آنها در سرزمین ماست. در حقیقت انگلیس از نخستین دولتهایی بود که راه پیشرفت و توسعه خود را در مدخلات نظامی و سیاسی و اقتصادی در دیگر ممالک جستجو می کرد. سابقه حضور آنان در ایران به دوران صفویه باز می گردد که البته قدرت سیاسی و نظامی ایران آن عصر، تا حد زیادی مانع از مداخله های انگلیس در ایران می شد؛ و اگر در مواردی مانند آنچه در جریان بیرون راندن پرتغالیها از بندر گمبرون پیش آمد از نیروی نظامی انگلیس، به عنوان متحد، یاری نیز گرفته می شد؛ ولی این هرگز به معنای نفوذ با تسلط انگلیسی ها بر امور داخلی ایران نبود. در زمان افشاریه و زندیه نیز به جز دوره ای کوتاه از قدرت نمایی نادرشاه افشار و کریم خان زند، بی کفایتی جانشینان این دو، کوتاهی عمر سلسله های آنان، مداخلات و تجاوزهای همسایگان و دولتهای مترصد فرصت را باعث شد. آنچه برای انگلیس قابل توجه می نمود، حفظ هندوستان و جلوگیری از نفوذ سایر رقبا در ایران و هندوستان بویژه روسیه و فرانسه بود.
سال 1221 ق/ 1806 م ناپلئون به کشورهای تابع فرانسه دستور داد تا بنادرشان را به روی تجارت با انگلیس ببندند.(3) سال بعد ناپلئون برای یافتن جای پایی در نزدیکی هندوستان با ایران پیمان اتحاد- «فین کنشتاین»- بست که در آن وعده می داد تا از منافع ایران در برابر روسیه و هر کشور دیگری حمایت کند.(4) در همین حین برای به انزوا کشیدن انگلستان در عرصه مناسبات بین الملل و همچنین یافتن متحدی در برابر انگلستان، با روسیه، تزار الکساندر اول، پیمان اتحاد امضا می کند.(5) این در واقع همان «پیمان تیلسیت» بود که ایران امید داشت مسائلی درباره الحاق گرجستان به قلمرو این کشور در آن مطرح شود که هرگز چنین نشد.(6) ولی چند سال بعد، از سوی دیگر میدان دادن به فرانسه، کینه انگلیس علیه ایران را بر می انگیخت.(7) ولی چند سال بعد، زمانی که فرانسه خود را به اندازه کافی نیرومند یافت، با حمله به روسیه مسکو را تصرف کرد. (1227 ق/ 1812) گو اینکه این خطای بزرگی بود و فرانسه به دلیل نبود آذوقه و سرمای شدید شکست خورد.(8) ولی فرانسه با این کار تصمیم به حذف مانع بزرگی در راه رسیدن به هندوستان گرفته بود. همچنین با تصرف روسیه، در حقیقت شرق اروپا را به دست می آورد که خود اهرم مناسبی برای بی رقیب شدن فرانسه در صحنه قدرت جهانی بود. به هر صورت شکست ناپلئون در واترلو بلژیک پس از عقب نشینی از روسیه (9-1228 ق/ 1814 م) به دنبال آن کنگره وین (1230 ق/ 1815 م) و تبعید ناپلئون به جزیره سنت هلن(9)، منجر به خالی شدن عرصه قدرت برای انگلیس و روسیه شد. این درست همان هدفی بود که انگلیس دنبال می کرد و به این منظور ترجیح داده بود به صورت موقت صلحی میان ایران و روسیه برقرار شود تا کار فرانسه با استفاده از به کارگیری تمام قدرت روسیه در اروپا یکسره شود.(10)
با نگاهی به اوضاع ایران و روسیه مقارن تحولات اروپا، تأثیرپذیری مستقیم فراز و فرودهای جنگ از این تحولات را به روشنی می بینیم. پس از معاهده تیلسیت و نزدیکی فرانسه و روسیه، انگلستان با احساس خطر از جانب این اتحاد، سعی کرد با تشویق ایران به جنگ با روسیه، باعث تفکیک و در نتیجه تضعیف نیروهای مخالفانش شود. ولی پس از حمله فرانسه به روسیه در اتحاد جدید علیه فرانسه می اندیشید و بنابراین مایل بود که جنگ ایران و روسیه هر چه زودتر پایان پذیرد. انعکاس اتحادها و پیمان شکنی ها و جبهه بندیهای اروپا، که با تغییر سیاستهای دول درگیر همراه بود، در این ارتباط به روشی هویداست.
حضور انگلیس در خلیج فارس، سابقه ای طولانی تر از عمر سلسله قاجار داشت. توجه انگلیس به همه راههایی که به نحوی به هندوستان ختم می شد، پیش از این آغاز شده بود و اکنون نیز ادامه داشت. اشتغال آقا محمدخان به جنگهای داخلی و عمر کوتاه حکمروایی او سپس بی خبری و بی توجهی فتحعلی شاه به آبهای جنوب، این حضور را استمرار و پایداری بیشتری بخشید.
نگرانی های انگلیس از حضور روسیه، دانستن مقصود نهایی آنها یعنی رسیدن به آبهای گرم، سپس هندوستان بود.
گذشته از آن، ایران خود نیز منافع و امتیازهای فراوانی داشت که در جلب توجه انگلیس یا هر دولت استعماری دیگری مؤثر بود. بازار سودآور ایران و موقعیت استراتژیک آن، از نظر انگلیس که به سوی انقلاب صنعتی پیش می رفت، دور نمی ماند. هر چند که ایران بیش از هر چیز به عنوان دروازه هند مورد توجه انگلیس بود. از این رو انگلیس و در واقع شرکت هند شرقی مصمم شد که راه نفوذ بیشتری در ایران بیابد.
اواخر ربیع الاول 1214 / اوت 1799 نماینده شرکت هند شرقی با عنوان ارباب مهدیقلی خان از هند در تهران به حضور فتحعلی شاه رسید و درخواستهای دولت متبوعش مبنی بر سرکوب افغانها را به شاه عرضه کرد.(11) گویا این شخص مقیم بوشهر بود و اصل مطلب او هم استمداد از شاه برای مقابله با حکام افغانی بود که قصد حمله به هند داشتند.(12)
توجه به حضور روسها و مراقبت از فعالیتهای آنها و همچنین ترس از نفوذ آرام فرانسویها در منطقه (13) را نیز باید به انگیزه های شرکت هند شرقی از فرستادن این سفیر به ایران، اضافه کرد.
سال 1215 ق/ 1800 م جان مالکوم به ایران آمد.(14) هدف او نیز شخصاً تفاوتی با اهداف- مهدیقلی خان- نداشت. او موظف بود شاه ایران را علیه زمانشاه افغانی ترغیب کند و علاوه بر جلوگیری از نفوذ فرانسویان، سطح بازرگانی ایران و شرکت هند شرقی را ارتقا بخشد.(15) این تلاش به انعقاد قرارداد بازرگانی میان مالکوم به نمایندگی از شرکت هند شرقی و حاج ابراهیم خان کلانتر به نمایندگی از دربار ایران منجر شد.(16) در بند مربوط به همکاریهای نظامی، ایران متعهد شده بود که « با زمانشاه قراردادی نبندد مگر آنکه زمانشاه ادعایی راجع به متعلقات بریتانیا در هند نداشته باشد»؛ در مقابل شرکت هند شرقی وعده داد در صورت تجاوز افعانیها یا فرانسویها به ایران، مهمات جنگی بفرستند.(17) نیز گمرک و مالیات ایران از بازرگانان هندی و انگلیسی برداشته شود.(18) در پیش نویس پیمان بازرگانی با ایران، مالکوم درخواست واگذاری جزایر قشم، هنگام و خارک در خلیج پارس به انگلستان را مطرح کرد و اجازه خواست که انگلیس نیرو و استحکامات نظامی در این جزایر برپا کند.(19) این درخواست که از سوی شاه ایران رد شد، خواست انگلیس مبنی بر کنترل اوضاع ایران را آشکار می سازد. اما تلاش انگلیس در این پیمان نامه ها منجر به گرفتن نوعی حق کاپیتولاسیون از ایران شد: « استقلال قضایی، تا جایی که مجازاتها منجر به قتل یا جرح نشود.»(20)
![[-]](http://www.flashkhor.com/forum/images/collapse.gif "[-]")
