آب شناسی (دانش هیدرولوژی) در ایران باستان

[♣♦♠l♥k♠♦♣]

جهش امپراتوری شكوهمند ایرانیان در زمان هخامنشیان و تعالی و ترقی آن در زمان ساسانیان، و دیرپایی این تمدن مدیون دانش آب شناسی ایرانیان یود.
مردمان ایران زمین از دیرباز به ارزش آب به عنوان ماده ای زندگی بخش و ارزشمند آگاهی داشتند. نیاز طبیعی بشر به آب، وضع جغرافیایی فلات ایران و كمیابی این مایع گرانبها، ارزش این ماده را نزد ایرانیان صدچندان نموده و آن را در جایگاه والایی قرار می داده است. برای آنكه به ارزش والای آب در دیدگاه ایرانیان باستان پی ببریم، كافی است كه نیم نگاهی به اوستای زرتشت اندازیم.


آناهیتا، ایزد آب ها، كه گردونه او را در آسمانها چهار اسب ابر و باران و ژاله و شبنم میكشیدند، یكی از بزرگ ایزدان پیش از زرتشت بود، و نیایشگاههای او در كنگاور (كرمانشاه) و بیشابور (فارس) نمایان است، در اوستا مورد ستایش بسیار بوده و هم مرتبه میترا (مهر) و اورمزد (اهورامزدا) قرار می گیرد. آب در آیین زرتشت پاك است و مظهر پاكی و باید كه همچنان پاك باقی بماند. زرتشت از اهورامزدا درخواست می كند كه رودها را از آبی به سترگی شانه اسب لبالب نموده و به پیروان خویش می آموزد كه آلوده نمودن آب، به هر شكل و گونه اش، خلاف دین و اهریمنی است. اینچنین است كه شناخت آب در ایران باستان با وابسته داشتن صفات ویژه به آن و ارجمند داشتن این ماده زندگی بخش آغاز می شود. هنوز هم بازمانده آیین های ایزد آب ها در جای جای ایران برگزار می شود كه برای نمونه می توان به مراسم جوی روبی و بیل گردانی در دامنه آتشكده آتش كوه در نیمور، محلات اشاره نمود.
در ایران باستان، صدها سال پیش از آنكه نخستین فرضیه های مربوط به آب شناسی ارائه شود، به گونه ای شگفت آور و باورنكردنی، پاسخ یكی از مهمترین و دشوارترین مسائل مربوط به یافتن آب و آب های زیرزمینی یافته شده بود. سنگ نوشته ها و لوح های باز مانده از ایران باستان، بیانگر این است كه مردمان ایران زمین آب های زیرزمینی را با كندن كاریزهای دراز و بسیار عمیق برآورده به روستاها و شهرهای خود می رساندند. اینكه نخست گاه این كاریز كجا بوده و در چه مناطقی به آب می توان دست یافت و اینكه كاریز چگونه باید ساخته شود، شاید مهمترین مساله ای بوده است كه بشر از آغاز تمدن تا كنون در دانش آب یاری و آب رسانی با آن روبرو بوده است. پرفسور هانری گوبلو كه بیش از 30 سال بر روی قنات های ایران بررسی و مطالعه انجام داده است در كتاب قنات، فنی برای دستیابی به آب ،عظمت قناتهای ایران را برابر با دیوار چین می داند. مجموعه طول قناتهای ایران بیش از چهارصد هزار كیلومتر، بیش از فاصله زمین تا ماه، و قنات گناباد به طول سی وپنج كیلومتر و ژرفنای بیش از سیصد متر و چاه هایی با فواصل منظم پنجاه متری، از زمان هخامنشیان، یك شاهكار بی نظیر در سراسر جهان است. چندتن از دانشمندان امریكایی مانند اف.دیكسی در نوشتار یك كتابچه علمی برای سازماندهی آب، ام.ا.باتلر در كتاب آبیاری به كمك قنات در ایران، سی.اف.تولمان در كتاب آب های زیرزمینی، ژی.بی.كرسی در كتاب قنات و كاریز، ژی.بیژلیبین كت در كتاب آب شناسی و هانری گوبلو در كتاب های آبیاری در كالیفرنیا و قنات، فنی برای دستیابی به آب خود همگی بر این باورند كه قنات های لوس آنجلس و پاسادانای كالیفرنیا، همچنین قنات های شیلی و مكزیك، در زمان سلطه اسپانیایی ها، توسط مهندسان، متخصصان و كارگران ایرانی ساخته شده است.

به خاطر داشته باشیم كه تمدن های باستانی همگی در كنار رودهای بزرگ، همانند نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه و ... شكل گرفتند اما تنها تمدنی كه به دور از هرگونه رودخانه عظیم شكل گرفت و مالك الرقاب جهان باستان شد، ایران بود. جهش چشمگیر امپراتوری ایران مدیون قنات بود. در زمان هخامنشیان، اگر كسی زمین بایری را با احداث قنات آب یاری می كرد، تا پنج نسل از پرداخت هرگونه مالیات معاف بود. به گواهی تاریخ مصر، دریاسالار پارسی اسكیلاكس هخامنشی هنگام اقامت در مصر، فنون احداث كاریز را به مصریان آموخت. در زمان ساسانیان، رساله مدیگان هزاردادستان، در شرح ساخت و لایروبی قنات و كاریز، و استفاده هوشمندانه از آن، تالیف شده است.

در نوشته های دانشمندان ایرانی پس از اسلام، به نكته ای شایان توجه بر می خوریم و آن اینكه بسیاری از دانشمندان ایرانی در دوران اسلامی، هریك به گونه ای، به جنبه های گوناگون دانش آب شناسی پرداخته اند. دانش آب شناسی در آن دوران نیز مانند امروز دربردارنده بررسی دوره گردش آب یا چرخه آب (سیكل آب) در طبیعت، جریان آب در روی زمین، آب های زیرزمینی، چشمه ها، دریاچه ها، دریاها و اقیانوس ها و چگونگی دگرگونی های كمی و كیفی آب های آنها می شده است.

دانشمند بزرگ ایرانی، ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، در باره زیاد و كم شدن آب رودخانه ها، چشمه سارها و كاریزها می گوید:

زیاد شدن آب ها در جمیع اودیه و انهار به یك حالت نیست، بلكه اختلاف بزرگی با هم دارند. چنانكه جیحون هنگامی آبش زیاد می شود كه دجله و فرات رو به كمی گذارد و علت این است كه هر رودخانه ای كه سرچشمه آن در نواحی سردسیر باشد، آب آن در تابستان زیادتر و در زمستان كمتر است، زیرا بیشتر آب های اصلی آن از چشمه سارها گردمی آید و رطوبت هایی كه در كوه هایی كه این رودخانه ها از آن بیرون می آید و یا از آن می گذرد سبب زیادت و نقصان آب این رودخانه ها می شود.

دیگر اندیشمند بزرگ ایران، ابوعلی سینا در دانشنامه علایی (طبیعیات) در باره جذر و مد دریاها و اثر ماه بر آن گوید:روشنایی و قوت ها كه از آفتاب و ستارگان است در این عالم اثر كند و ظاهرتر اثر آن آفتابست و آن ماه كه آب دریاها را مد كند.و هم او درباره پدیده های بارندگی گوید:و اما بخار چون از گرمگاه برخیزد جنبش وی گرانتر بود و چون به آن جایگاه رسد از هوا كه سرد بود، سرمای آن جایگاه او را ببندد. ... و هرگاه كه بخار زمین بفسرد، ابر شود ... و این را سه حكم بود. یا اندك بود، كه و را گرمی آفتاب بروی افتن، زود متفرق كند. یا قوی بود، كه آفتاب اندر وی فعل نتواند كردن، كه پراكندش، پس چون گردآید، و یك اندر دیگر نشیند، و خاصه كه باد گردآورش دیگر بار آب شود، و فروجهد، پس اگر سرما اندریابدش، پیش از آن كه قطره ها بزرگ شود و برف بود.

دانشمند ایرانی سده پنجم هجری، ابوحاتم اسماعیل اسفزاری خراسانی، كه برای نخستین بار در جهان پدیده های جوی و هواشناسی را در كتاب خود به نام آثار علوی (Meteorology)، گردآوری نموده و او را به حق باید پدر دانش هواشناسی نام داد، در باره بخار و باران و برف و شبنم می گوید:

هرگه كه حرارتی از تابش خورشید یا از جوهر آتش به آب رسد، مدتی با او بماند، آب مستحیل شود، و از جای خود برخیزد، و به سوی بالا بر شود، آن را بخار گویند، چون گرما بر بخار مستولی شود، آن بخار جوهر هوا گردد. ... و اگر برودتی بر آن بخار مستولی شود، جوهر آب گردد، و قصد زمین كند، آنگاه آن را باران گویند، پس اگر هوا ساكن بود، آن دانه ها خردباران (drizzle) بود و اگر متحرك بود، آن دانه های خرد به یكدیگر بپیوندند بزرگ گردند ((rain تا به رگبار رسند(shower). ... و اگر برودتی به افراط بر آن غالب آید جوهر برف باشد ... هرگاه كه هوا سرد باشد و سرما بر بخار مستولی گردد، آن هوا آب شود و بر صورت قطره های آب از برگ ها بیاویزد، آن را شبنم (صقیع - dew ) خوانند ... .

وی همچنین مطالعات و بررسی هایی در باره چگالی آب های گوناگون از مناطق مختلف انجام داده است. ریاضی دان و مهندس بزرگ سده پنجم هجری، محمد بن حسین كرجی، دیدگاه های بسیار جالبی در باره آب شناسی دارد و در كتاب خود استخراج آب های پنهانی، انباط المیا الخفیه، به بررسی روش ها و قواعد مربوط به تشخیص آب های زیرزمینی می پردازد. او می گوید:

خدای بزرگ در روی زمین آبی ساكن آفرید، كه همچون گردش خون در بدن جانوران در جریان است. این آب با افزایش و كاهش بارندگی، افزون و كم نمی شود (چرخه آب در طبیعت) ... این آب بیشتر شكاف های درون زمین را پر می كند، و تا آنجا كه مانعی سخت در سر راهش وجود نداشته باشد، هر قسمت به قسمت دیگر می پیوندد ... آب هایی كه در زیر زمین قرار دارند نیز در بعضی مواضع مانند رودها جاری هستند و در بعضی موارد دیگر مانند دریا ساكن و آرامند.

در نزهت نامه علایی، دانشنامه بزرگ فارسی، تالیف شهمردان بن ابی الخیر رازی، در سده ششم هجری، مطالب گوناگون و جالبی در باره آب شناسی آمده است.

آب، مد و جزر دریای پارس از عجایب است و به شبانه روز دو دفعه زیادت و نقصان گیرد، و در سیر ماه بسته است ... و جای هست كه مقدار پنجاه ارش زمین خشك به وقت مد آب، بالا گیرد به هر دفعتی، ... .

ناوخدای، بزرگ بن شهریار رامهرمزی، دریانورد بزرگ ایرانی در سده چهارم هجری، كه سفرهای اكتشافی فراوانی به شرق انجام داد، در كتاب بسیار جالبی به نام عجایب الهند، شرح كاملی از توفان های دریای هند، مانسون، ارائه نموده است. دریانورد معاصر او ابهره كرمانی نیز، كه در آن روزگار هفت سفر دریایی به چین و شرق دور داشته است نیز، مانسون هند و تیفون چین (هاریكن ها یا سایكلون های شرق آسیا)، را در نوشته های خود شرح داده است. جیهانی، وزیر دودمان سامانیان نیز اطلاعات خویش را در باره این توفان و همزمانی آن با بادهای 120 روزه سیستان، در كتابی گردآوری نموده است. سلیمان سیرافی و مهران وهب سیرافی از دریانوردان ایرانی سده سوم و چهارم هجری، كه سفرهایی به چین و هند داشته اند، و همچنین سهل بن آبان دریانورد ایرانی سده ششم هجری كه سفرهایی به هند و شرق افریقا داشته است، و سلیمان مهری دریانورد سده نهم هجری، نیز در سفرنامه های خود به باران های موسمی هند و منشا احتمالی آنها، اشاره كرده اند.

مسعودی مورخ ایرانی در كتاب التنبیه و الاشراف، به ذكر منشا رودها و دریاها پرداخته و از بسیار از پدیده های آبی سرزمین ایران، سخن رانده است. توصیف زیبا و دقیق ناصرخسرو در سفرنامه اش، از فانوس های دریایی (خشاب های) دریای پارس، نمایانگر دانش آب شناسی و دریانوردی ایرانیان است.

اشاره كوتاهی به این مساله چندان دور از تدبیر نیست كه سد كوریت در نزدیكی طبس در خراسان جنوبی كه در زمان هخامنشیان، در منطقه ای فوق العاده، ساخته شده و یكبار در زمان ساسانیان نوسازی و بار دیگر به فرمان و اندیشه خواجه نصیرالدین توسی، در اوج شكوفایی مكتب مراغه، دیواره آن، بر روی شالوده هخامنشیان، كاملا بازسازی شده است، با ارتفاع بیش از 64 متر، بیشتر از شش صد سال، بلندترین سد جهان بوده است.

در دوران هخامنشیان بیش از 60 سد در ایران ساخته شد و این جدای از پل- بند های این دوره است. در زمان ساسانیان پل و بند شوشتر با درازای بیش از پانصد متر ساخته شد. تاریخ نام سازنده این پل و همچنین سد شادروان (Shadervan) شوشتر را یك مهندس ایرانی به نام برانوش پارسی ثبت كرده است. پل دخترهایی كه در سراسر ایران از جمله سروستان و میانه به چشم می خورند منسوب به آناهیتا، ایزد آب ها بوده اند.

اختراع سه نوع آسیاب آبی، نمایانگر دانش و بینش ژرف ایرانیان باستان در كلیه علوم از جمله آب شناسی است. نخست آسیاب تنوره یا آسیاب نورس یا آسیاب پره، با محوری عمودی و پره های قاشقی، دوم آسیاب چرخی كه رومیان به آن آسیاب ویترویان نام نهادند، با محور افقی كه نام مخترع آن را مهرداد ثبت نموده اند، و سوم آسیاب شناور، كه با پره های بزرگ پارویی دوران می كرده است و در رودخانه های خراسان، خوزستان و میانرودان به تعداد زیادی ساخته شده بوده است، و بازمانده آن هنوز در شوشتر خودنمایی می كند.

دستگاه پالایش آب چغازنبیل (زنگه ویل - شهر زنگه)، نخستین و قدیمی ترین دستگاه پالایش آب در جهان است كه برابر با قانون ظروف مرتبط آب گل آلود رودخانه كرخه را به آبی سالم و گوارا تبدیل می نموده است. و آب انبارهای كویری ایران هم كه خود حدیث مفصلی است. و این چكیده خود اندكی است از دانش آب شناسی ایرانیان كه از دسترس چپاولگران زمانه و چنگ ورزان بیگانه در امان مانده و به ما رسیده. باشد كه ما شایستگی و بایستگی میراث داری آنان را داشته باشیم. در سال 1289 رودخانه زاینده رود خشكید. مردم در آن چاهی كندند به قرب سی زرع و آبی به زحمت می كشیدند برای مشروبات. (تاریخ مسعودی)