‌رابطه هم­نشینی، مهم­ترین عامل در تشخیص واژه­های متضاد_ادبیات فارسی

[מַברִיק]

رابطه هم­نشینی، مهم­ترین عامل در تشخیص واژه­های متضاد

یکی از نظریات سوسور که تقریباً در همۀ مکتب­های ساخت­گرایی اساس کار قرار گرفت، شناسایی یا تقطیع عناصر سازندۀ یک جمله (یا هر قطعۀ زبانی) بر مبنای دو نوع رابطه بود که رابطۀ جانشین و رابطۀ هم­نشین خوانده شده است. رابطۀ هم­نشین نشان می­دهد، عناصری که روی زنجیرۀ گفتار کنار هم قرار می­گیرند با یکدیگر چه رابطه­ای دارند. در حالی که رابطۀ جانشین نشان می­دهد عنصری که بالفعل در یک نقطه از زنجیرۀ گفتار ظاهر شد با عناصر بالقوه­ای که می­توانستند در آن جایگاه قرار گیرند چه رابطه­ای دارد» (باطنی، 1385: 81).

منظور از رابطۀ هم­نشینی آن است که کلمات وقتی در جمله کنار هم قرار می­گیرند، با هر یک از اجزای دیگر جمله رابطه­ای معنایی برقرار می­کنند. در نتیجه این رابطه هر کدام از کلمات معنی خاصی می­دهند. به گونه­ای که امکان دارد اگر همان کلمه در جملۀ دیگری در کنار واژه­های جدید دیگری به کار رود، معنی تازه­ای بدهد که با معنی جمله قبل کاملاً متفاوت باشد. مثل واژۀ "تند" در جمله­های زیر: آیا می­توان در تمام جمله­ها یک معنی از این واژه فهمید و آیا می­توان برای تمام آن­ها یک متضاد ثابت درنظر گرفت؟

1- علی تند می­رود.

2- رنگ لباس فاطمه سبز تند بود.

3- غذای امروز بسیار تند بود.

در جملۀ اوّل "تند" به معنی "سریع" است. در جمله دوم "تند" به معنی "پررنگ" و در جمله سوم اشاره دارد، به نوعی طعم غذا که "تیز" نیز گفته می­شود. با توجه به ساختار جمله­ها کلمۀ "تند"، معانی مختلفی می­یابد پس "متضاد" آن نیز متفاوت می­شود. "نظام دستوری زبان به ما می‌گوید اَشکال زبان (کلمات) چگونه در کنار هم قرار می­گیرند و می­توانند جمله­های معنی­دار بسازند" (عمرانی، 1383: 13).

برخی رابطۀ هم­نشینی کلمات را فراگیرتر از رابطۀ کلمات در جمله می­دانند و حتی معتقدند کلمات علاوه بر رابطه با سایر اجزای جمله، با جهان بیرون نیز ارتباط­هایی دارند. آن­ها معتقدند «هر واژه عنصری از نظام زبان است و معنای آن از یک طرف به رابطۀ آن با سایر واژه­های داخل این نظام بستگی دارد و از طرف دیگر به پدیده یا چیز معینی در جهان بیرون. قواعد تغییر معنایی نشانگر رابطۀ واژه با پدیده­های خارج از ذهن است. هر واژه ویژگی­هایی دارد که باعث می‌شود از واژه­های دیگر زبان متمایز گردد» (ابومحبوب، 1383: 124).